لاوروف و پوتین در ایران دنبال چه می‌گردند؟
این سوال کلیدی، پاسخ چندان دشوار و پنهانی ندارد. ابتدا باید به این موضوع توجه کرد که پس از اظهارات اخیر لاوروف، چند تحلیل در ایران پرطرفدار شد: تلاش برای افزایش فشار بر جریان دیپلماسی در ایران، تقویت جریان داخلی ضددیپلماسی، در دست نگه داشتن کارت ایران برای مصالحه با آمریکا در جریان جنگ اوکراین، استفاده از دست برتر برای محدود نگه داشتن ایران در حوزه صادرات نفت که همه اینها با نگه داشتن ایران در شرایط تنش امکان برآورده شدن دارد.
فرارو- وزیر خارجه روسیه اخیراً در مصاحبه‌ای مدعی شد که وقتی ایرانیان پیشنهاد اسنپ‌بک را پذیرفتند، او «شگفت‌زده» شد.
به گزارش فرارو، ایران و کشورهای ۱+۵ با از کار افتادن برجام و پایان عمر آن، هر کدام به وضعیت پیش از توافق هسته‌ای بازگشتند. وضعیتی که با عنوان مکانیسم پس‌گشت، حل اختلاف، ماشه یا اسنپ‌بک شناخته می‌شود. این موضوع در ذات خود جنجالی‌ست و اظهارات سرگی لاوروف، وزیر خارجه روسیه نیز آن را جنجالی‌تر کرد. ادعایی که مورد استقبال گسترده جریان ضددیپلماسی در داخل نیز قرار گرفت.
لاوروف چه گفت؟
وزیر خارجه روسیه اخیرا طی مصاحبه‌ای در پاسخ به سوالی در رابطه با اظهارات اخیر ظریف در رابطه با اینکه روسیه در دوران ریاست‌جمهوری حسن روحانی تلاش‌ها برای احیای توافق هسته‌ای را تضعیف کرده بود، گفت: «در مورد اظهارات آقای ظریف، باید بگویم ما سال‌ها با یکدیگر در چارچوب برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) برای حل‌وفصل موضوع هسته‌ای ایران همکاری نزدیک داشتیم. تصمیم نهایی درباره برجام مستقیما توسط آقای ظریف و جان کری، وزیر خارجه وقت ایالات متحده، اتخاذ شد. سایر شرکت‌کنندگان در آن زمان عملا ناظران این روند بودند و شاهد بودند که ایران و آمریکا به توافق می‌رسند. همگان می‌دانند که روسیه هرگز از موضع ثابت و اصولی خود در حمایت از آن توافق، از جمله قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل، منحرف نشده است. من دقیقا نمی‌دانم آقای ظریف به چه چیزی اشاره داشته است.»
دیپلمات ارشد روسیه توضیح داد: «مکانیزم اسنپ بک در تصمیمات شورای امنیت منحصربه‌فرد است، زیرا به هر عضو اجازه می‌دهد به‌صورت یک‌جانبه فعال‌سازی تحریم‌ها را آغاز کند و هیچ‌کس نتواند آن را متوقف کند. این بند در واقع در مرحله نهایی مذاکرات، مستقیما میان ظریف و کری مورد توافق قرار گرفت. صادقانه بگویم، ما از این موضوع شگفت‌زده شدیم. اما اگر شرکای ایرانی ما این فرمول را که صادقانه بگویم یک دام حقوقی بود، پذیرفتند، ما دلیلی برای مخالفت نداشتیم.»
او افزود: «من درک می‌کنم که چرا ظریف از چنین فرمول غیرمتعارفی حمایت کرد، ایران هیچ قصدی برای نقض برجام نداشت و مطمئن بود که هیچ‌کس آن را به تخلف متهم نخواهد کرد. اما در عمل، آنچه رخ داد این بود که ایران توافق را نقض نکرد، در حالی که ایالات متحده از آن خارج شد و اروپایی‌ها نیز به تعهدات خود عمل نکردند. پس از آن، آنان دوباره شروع کردند به مطالبه امتیازات جدید از ایران. از آنجا که شما نام ظریف را مطرح کردید، باید گفت این سازوکار تا حد زیادی به او مرتبط است».
پاسخ ظریف به لاوروف
وزیر خارجه سابق کشورمان در آخرین اظهارنظر خود که عصر روز پنجشنبه در تبریز مطرح شد، به صحبت‌های لاوروف نیز پرداخت. او در این باره گفت: «آقای لاوروف و فرانسوی‌ها پیشنهادی در مورد وضعیت قطعنامه‌های گذشته شورای امنیت علیه ایران دادند که خیلی بد بود و ما تلاش زیادی کردیم تا آن پیشنهاد را کنار بگذاریم. آمریکایی‌ها هیچ وقت از دبه ضرر نمی‌کنند و هر وقت بتوانند دبه می‌کنند. یک روز دیدیم آقای کری کاغذی در دست و پیشنهادی دارد مبنی بر اینکه بیاییم قطعنامه‌ها را ۶ ماه ۶ماه تعلیق کنیم یعنی هر شش ماه باید می‌رفتیم به شورای امنیت و اگرچه به طور اتوماتیک تمدید می شد اما با درخواست دو عضو شورای امنیت می‌توانست به رای‌گیری گذاشته شود که اگر این اتفاق افتاده بود ۶سال پیش برجام تمام شده بود. به کری گفتم این چه پیشنهادی است که آورده‌ای؟ به عقل و شعور من توهین می‌کنی؟ گفت نه من به شعور تو توهین نمی‌کنم این را رفیقت لاوروف داده است. او می‌دانست که من و آقای لاوروف از سال ۱۹۹۴ رفیق بودیم.»
او ادامه داد: «لاوروف می گوید من با تحریم تسلیحاتی ایران مخالف بودم در حالی که وقتی من داخل جلسه رفتم به من گفت جواد بیش از ۵ سال به تو مجوز نمی‌دهند می‌پذیری یا نه؟ گفتم نه. گفت پس چرا وقت ما را می‌گیری مگر مجوز از تهران داری؟ با تحکم گفتم به تو هیچ ربطی ندارد. همان شب برجام تمام شد و توافق کردیم در صورتی که به لاوروف دستور داده بودند نگذارد برجام نهایی شود برای همین رفت روسیه مصاحبه کرد و گفت ما با تحریم تسلیحاتی مخالف بودیم و ظریف ما را مجبور کرد بپذیریم. حالا ما همان را در داخل نقل می‌کنیم.»
روس‌ها هم سفر حاج قاسم به مسکو را خبری کردند و هم ارسال پهپادهای ایرانی به روسیه در جنگ اوکراین را فاش کردند در حالی که بنده با حاج قاسم هم در عراق هم در ترکیه مذاکرات کردیم ولی جایی درز نکرد. من همچنان اعتقاد به روابط راهبردی با روسیه و چین دارم اما اینها به خاطر ما کاری نمی‌کنند. روس‌ها عریان سیاست خود را بیان می‌کنند. روسیه کشور مهمی در همسایگی ماست ولی دو خط قرمزدارد اول اینکه ایران نباید هیچ وقت با دنیا روابط آرام داشته باشد و دوم اینکه نباید با دنیا به درگیری برسد برای همین روسیه طرفدار توافق موقت ژنو بود چون استخوان لای زخم نگه می‌داشت و مانع درگیری هم می‌شد.»
روایت آمریکایی
وندی شرمن، معاون اسبق وزیر خارجه آمریکا که نقشی محوری در مذاکرات برجام داشت، در کتاب خود (ترس یعنی شکست؛ درس‌هایی درباره شجاعت، قدرت و سرسختی) این طور نوشته است: «روسیه نمی‌خواست سازوکار برگشت مجدد تحریم‌های شورای امنیت در خارج از شورا رقم بخورد و امکان استفاده از «حق وتو» را از دست بدهد، لاوروف برای رسیدن به راه حل بدیعی کمک کرد که مطابق آن، هر کدام از ۵+۱ در صورتی که معتقد بود ایران توافق را نقض کرده، می‌توانست درخواست رای‌گیری در شورای امنیت را بدهد. قطع‌نامه‌ای که به رای گذاشته می‌شد، به شکل تاییدی بود یعنی هر کشوری می‌توانست از وتوی خود استفاده و تحریم‌های شورای امنیت را علیه ایران احیا کند. با این وضع، هم استفاده از حق وتو به جا می‌ماند و هم هر دولتی می توانست به طور یک‌جانبه عمل کند و تحریم‌ها را برگرداند.»
او همچنین ۲۱ بهمن ۱۳۹۵ در گفتگویی با سایت خبری راشن مترز گفته بود: «سرگی لاوروف نقطه نظرات بسیار محکمی داشت و البته مفاد مربوط به مکانیسم ماشه را به خوبی می‌دانست. لاوروف نقشی محوری و سودمند در تدوین اسنپ بک در عین حفظ حق وتوی آمریکا داشت.»
روس‌ها دنبال چه هستند؟
با توجه به سابقه تاریخی و نگاه روسیه به ایران به عنوان یک کارت بازی در معادلات جاری با غرب، در بخشی از جامعه ایران همواره نگاهی همراه با شک به آنها وجود دارد. این نگاه نیز در خلاء به وجود نیامده و بنیان‌های محکم تاریخی و سیاسی دارد که می‌توان رد آنها را در مقاطع مختلف تاریخی دنبال کرد. مثل این که آنها به همراه چین در کنار کشورهای غربی نقش مهمی در تحریم ایران در شورای امنیت سازمان ملل داشتند و جلوی تصویب سخت‌ترین قطعنامه تحریمی آن دوران (۱۹۲۹) را نیز نگرفتند. نمونه دیگر، ایفای نقش منفی آنها در شکست احیای برجام در اسفند ۱۴۰۰ است که با اظهارات لاوروف رخ داد.
رسانه آلمانی فرانکفورتر آلگماینه سایتونگ، ۱۷ اسفند ۱۴۰۰ نوشت: «روز شنبه در حالی که ایران یک امتیازدهی بزرگ را اعلام کرد، یک مانع بزرگ بر سر مذاکرات هسته ای وین پدیدار شد: روسیه اکنون تهدید کرده که از بازگشت برنامه ریزی شده به توافق هسته‌ای 2015 جلوگیری خواهد کرد. سرگئی لاوروف روز شنبه خواستار ضمانت هایی شد که روسیه بتواند با وجود تحریم های اعمال شده به دلیل تهاجم این کشور به اوکراین، آزادانه با ایران تجارت کند. این موضوع فشار قابل توجهی بر «توافق با ایران» وارد می‌کند که انتظار می‌رفت این روزها نشست وزرای امور خارجه در وین برای اعلام آن برگزار شود.»
در قسمت دیگری از این گزارش آمده بود: «اما اکنون مشکل تراشی از سوی مسکو صورت گرفت. لاوروف روز شنبه گفت توافق با ایران در حال تکمیل شدن است؛ با این حال، "اخیرا مشکلاتی از نقطه نظر منافع روسیه به وجود آمده است". مسکو اکنون به «ضمانت‌های کتبی» از سوی آمریکا نیاز دارد که تحریم‌ها بر حقوق روسیه تحت توافق هسته‌ای تأثیری نخواهد گذاشت. اشاره وی به "همکاری های تجاری، اقتصادی و سرمایه گذاری نامحدود و همچنین همکاری نظامی – فنی با ایران" است.
با این حال، چنین تعهدی با تحریم هایی که آمریکا و اتحادیه اروپا به دلیل جنگ روسیه با اوکراین تحمیل کرده اند، ناسازگار به نظر می رسد. خبرگزاری رویترز به نقل از یک مقام بلندپایه ایرانی که نامش فاش نشده است، گفت که درخواست روسیه برای مذاکرات وین مفید نیست. تا کنون، طبق اظهارات مذاکره کنندگان غربی، نقش روسیه در وین بسیار سازنده بوده است. جدا از اینکه حضور سازنده روسیه در گروه مذاکره کنندگان مهم است، روسیه نقش مهمی در روند بازگشت ایران به قوانین برجام دارد: به منظور کاهش ذخایر مازاد قابل توجه مواد غنی شده، آنها باید احتمالا به روسیه صادر شوند. این امر به خودی خود مستلزم استثناهایی از تحریم هاست. اما لاوروف خواستار تجارت بدون مانع شد. با توجه به این موضوع، مشخص نیست که آیا به زودی نشست بزرگ وزرای امور خارجه برگزار می شود یا خیر.» نه ایران از این اظهارات لاوروف راضی بود نه طرف مقابل این شرط او را مرتبط با مسئله ایران می‌دانست. این اقدام لاوروف باعث تاخیر چندماهه در احیای توافق هسته‌ای شد. به نحوی که پس از چندماه این روند توانست دوباره پا بگیرد که این بار با رخ دادن اعتراضات ۱۴۰۱ و تشدید فضای منفی بین‌المللی علیه ایران، این روند با تاخیر مواجه شد. روندی که با رخ دادن ۷ اکتبر عملاً از بین رفت و در نهایت شرایط به امروز رسید.
آنها در ایران چه می‌خواهند؟
این سوال کلیدی، پاسخ چندان دشوار و پنهانی ندارد. ابتدا باید به این موضوع توجه کرد که پس از اظهارات اخیر لاوروف، چند تحلیل در ایران پرطرفدار شد: تلاش برای افزایش فشار بر جریان دیپلماسی در ایران، تقویت جریان داخلی ضددیپلماسی، در دست نگه داشتن کارت ایران برای مصالحه با آمریکا در جریان جنگ اوکراین، استفاده از دست برتر برای محدود نگه داشتن ایران در حوزه صادرات نفت که همه اینها با نگه داشتن ایران در شرایط تنش امکان برآورده شدن دارد. تحلیل دیگری نیز مورد توجه قرار گرفت که آنها با افزایش فشار بر تیم حسن روحانی و دولت مستقر در تهران، به دنبال تاثیرگذاری بر امور سیاسی داخلی ایران برای حفظ شرایط خود هستند.
