دزدی کتب نایاب: چه کسانی پشت ماجرای پوشکین بودند؟
سرقت‌های زنجیره‌ای کتاب‌های نادر روسی از کتابخانه‌های اروپا، با محوریت آثار پوشکین، به یکی از پیچیده‌ترین پرونده‌های جنایی فرهنگی دهه اخیر بدل شده است.
فرارو- شبکه‌ای بین‌المللی از دزدان کتاب طی دو سال ده‌ها نسخه نایاب از آثار ادبی روسیه را از کتابخانه‌های اروپا ربوده‌اند و هنوز انگیزه و پشت‌پرده واقعی این سرقت‌ها در هاله‌ای از ابهام باقی مانده است.
به گزارش فرارو به نقل از گاردین، میان سال‌های ۲۰۲۲ و ۲۰۲۳، دست‌کم ۱۷۰ نسخه نادر و ارزشمند از کلاسیک‌های ادبی روسیه از کتابخانه‌هایی در سراسر اروپا ناپدید شدند. آیا این دزدی‌ها کار فرصت‌طلبان سطح پایین بود، یا نیروهای پنهان بزرگ‌تری در کار بودند؟
در ۱۶ اکتبر ۲۰۲۳، یک مرد و یک زن در ردیف عقب سالن مطالعه طبقه دوم کتابخانه دانشگاه ورشو، لهستان، نشستند. کارت‌های مطالعه‌ای که با نام‌های «سیلونا هیلدِگارد» و «مارکو اوراوتس» صادر شده بود، نشان می‌داد آن‌ها مجاز به مطالعه در فضای داخلی کتابخانه‌اند. روی میز آن‌ها هشت کتاب با صفحات زردشده قرار داشت. نسخه‌هایی نادر از آثار شعر، نمایشنامه و داستانِ دو چهره بزرگ ادبیات روسیه، الکساندر پوشکین و نیکلای گُگول.
آن‌ها به دقت کتاب‌ها را بررسی کردند، با تلفن همراه از آن‌ها عکس گرفتند و با خط‌کش ابعاد صفحه‌ها را اندازه‌گیری کردند. اما وقتی برای استراحت بلند شدند، دیگر بازنگشتند. هنگام چک کردن میز، مسئولان کتابخانه فهمیدند که پنج عدد از آن هشت کتاب ناپدید شده است. یکی از آثار پوشکین که ربوده شده بود، شعر روایی «برادران راهزن» بود. به‌نظر می‌رسید دزدان قصد داشته‌اند پیام خاصی ارسال کنند.
در روزهای بعد، بررسی دقیق‌تر موجودی کتابخانه نشان داد که دست‌کم ۷۴ کتاب دیگر نیز در هفته‌ها یا حتی ماه‌های منتهی به آن سرقت بزرگ‌تر ربوده شده بودند. دزدان با زیرکی، کتاب‌های اصلی را با نسخه‌های بدل با کیفیت جایگزین کرده بودند؛ کاری که باعث می‌شد هنگام خروج از کتابخانه هم سر و صدایی به‌پا نشود.
بخش عمده‌ای از کتاب‌های موجود در کتابخانه ورشو با برچسب مغناطیسی مجهز شده‌اند که در خروج باعث به صدا درآمدن زنگ هشدار می‌شود، مگر آنکه غیرفعال شوند. اما نسخه‌های قدیمی‌تر این علامت‌ها را نداشتند، زیرا چسب استفاده‌شده در برچسب مغناطیسی ممکن است به کاغذ آسیب برساند.
این ناپدیدی به تیتر اول رسانه‌ها در لهستان تبدیل شد. مجموعه کتاب‌های این کتابخانه از زمان تأسیس در سال ۱۸۱۷، دوره‌ای که لهستان تحت سلطه تزار روسیه بود، شکل گرفته و پیچیدگی‌های تاریخی متعددی نسبت به روسیه دارد. بارتوش یان‌دی، دادستان کل لهستان، افزود: «این کتاب‌ها اگر چه نمایانگر امپریالیسم روسیه‌اند، اما به معنی آن نیست که متعلق به میراث ما نیستند.»
اما سرقت کتابخانه ورشو تنها یک نقطه در مسیر طولانی جرایم کتاب‌بازها نبود؛ این مجموعه‌ی جرایم بین بهار ۲۰۲۲ و زمستان ۲۰۲۳ از شرق شمال شرقی اروپا تا جنوب‌غرب آن گسترش یافت. تا ۱۷۰ کتاب نادر روسی به ارزش بیش از ۲٫۵ میلیون پوند از کشورهای متعددی ناپدید شدند: از کتابخانه ملی لتونی در ریگا، دانشگاه‌های استونی، لیوِنیای لیتوانی، کتابخانه ملی فنلاند در هلسینکی، کتابخانه ملی جمهوری چک در پراگ، کتابخانه دیدروت در لیون، کتابخانه ملی فرانسه و دانشگاه زبان‌ها و تمدن‌ها در پاریس، کتابخانه ژنو در سوئیس، کتابخانه ایالتی برلین و کتابخانه ایالتی باواریا در مونیخ.
این سطح از مقیاس و پیچیدگی تا پیش از این نظیر نداشت. روش کار دزدان در شهرهای مختلف تقریباً مشابه بود: دو نفر با هویت جعلی نسخه‌های نادر روسی را از انبارهای کتابخانه سفارش می‌دادند. اگر مراقبت بیشتر بود، یک نفر کتابدار را منحرف می‌کرد، در حالی که دیگری کتاب را از ساختمان خارج می‌کرد. در ورشو آن‌ها ادعا کردند از اسلواکی هستند، در هلسینکی به‌عنوان لهستانی خود را معرفی کردند، در ریگا ادعا کردند پناهجوی اوکراینی‌اند و در پاریس گفتند اهل بلغارستانند و مشغول مطالعه ادبیات دموکراتیک روسیه هستند.
بهار ۲۰۲۲، پلیس لتونی یک مرد را به اتهام داشتن دی‌ان‌ای روی کتاب‌هایی که در سرقت قبلی رها شده بودند، بازداشت کرد. این فرد کارت‌های کتابخانه‌ای در مونیخ، ویلنویوس، پاریس، کیف و وین داشت، به‌همراه مهر کتابخانه‌ای و ابزار بازسازی نسخه چاپی. او به عنوان بکا تسیرکیدزه، یک شهروند گرجی ۴۶ ساله با پیشینه تجارت عتیقه‌جات و زندگینامه جرم سرقت، شناخته شد. دی‌ان‌ای او نشان داد در سرقت آوریل ۲۰۲۲ در استونی نیز دخیل بوده است.
تسیرکیدزه در دو دادگاه در تارتو و تالین در نیمه اول ۲۰۲۴ شرکت کرد، اما در طول روند محاکمه درباره اینکه آیا از سوی شخص ثالثی مأمور به سرقت شده یا نه سکوت اختیار کرد. اگر اعتراف می‌کرد ممکن بود حکم سبک‌تری بگیرد. او به سه سال و نیم زندان محکوم شد. احتمالا افراد دیگری پشت این دزدی‌ها بوده باشند، اما هیچ مدرکی در این‌باره وجود ندارد.
برای حل معمای سرقت‌های پوشکین، همکاری اروپایی گسترده‌ای لازم بود. در مارس ۲۰۲۴، آژانس مبارزه با جرایم اتحادیه اروپا (Eurojust) تیم تحقیقات مشترکی متشکل از پلیس فرانسه، لیتوانی، لهستان و سوئیس تشکیل داد. گرجستان نیز به عنوان کشور شریک عملیاتی دعوت شد.
در میان نظریات مطرح شده این بود که آیا تمام سرقت‌ها به دست یک گروه متمرکز انجام شده‌اند، یا رقابتی بین چند باند صورت گرفته تا به نسخه‌های ارزشمند برسند. زمان شروع جرایم نیز مهم بود: سرقت‌ها در فضای تنش بالا بین روسیه و اتحادیه اروپا آغاز شدند. آیا این اقدام‌ها صرفاً کار مجرمان فرصت‌طلب بود یا عملی هماهنگ برای بازگرداندن میراث فرهنگی روسیه؟
نقطه اشتراک تمام سرقت‌ها، نام پوشکین بود. پوشکین عمدتاً برای دو اثرش با نام‌های «یوگنی اونگین» و «ملکه پیک‌ها» شناخته شده است، اما در روسیه جایگاه بسیار بنیادی در فرهنگ دارد. طی قرن‌ها، رژیم‌ها با برداشت‌های متفاوت از پوشکین او را مصادره کرده‌اند: از شاعر عاشقانه تا نماد ملی‌گرایی روسی. در دوران اتحاد جماهیر شوروی، پوشکین به‌عنوان چهره‌ای وحدت‌بخش و فراتر از اختلافات داخلی تبلیغ شد، در حالی که نویسندگان مخالف تلاش می‌کردند وجه انتقادی و انسانی‌تر او را برجسته کنند.
یکی از نکات قابل‌توجه درباره سرقت‌ها این است که برخی از آن‌ها بسیار ساده بودند. اولین سرقت در مارس تا آوریل ۲۰۲۲ در کتابخانه دانشگاه تالین رخ داد: تسیرکیدزه توانست ۱۰ جلد کتاب نادر را قرض بگیرد و عملاً آن‌ها را بازگرداند نکرد. در آوریل همان سال، او و یک همدست به کتابخانه ملی ریگا رفتند و نسخه‌ای از پوشکین به نام «پولتاوا» را همراه سایر آثار در سالن مطالعه کتابخانه سفارش دادند، سپس برچسب‌ها را تراشیده و کتاب‌ها را زیر لباس‌شان پنهان کردند و از ساختمان خارج شدند.
درباره کیفیت بدل‌هایی که جایگزین کتاب‌های اصلی شده بودند، نیک وایلدینگ، مورخ بریتانیایی و متخصص چاپ‌های جعلی، مشکوک است. او معتقد است که بسیاری از این بدل‌ها در یک روز تهیه شده‌اند. برای مثال با اسکن صفحه عنوان و چسباندن آن بر روی کتابی دیگر. او دزدها را آماتور می‌نامد. در دانشگاه تارتو، نسخه‌هایی که به‌صورت بدل جایگزین شده بودند، برگه‌هایی از کتاب‌های آلمانی قرن نوزدهمی بودند که به جلد اصلی پوشکین بسته شده بودند: کاری بسیار ابتدایی.
هیچ‌کدام از نسخه‌های اصلی هنوز از روسیه بازگردانده نشده‌اند و بازگشت آن‌ها به‌زودی دور از انتظار است.
