جالب‌ترین سیاره‌های فراخورشیدی کشف‌شده در سال ۲۰۲۵

کشف سیاره‌های فراخورشیدی و نگاه‌های جدید به آنها در سال ۲۰۲۵ نشان می‌دهد که علم در شناسایی این سیاره‌ها تا چه اندازه پیشرفت کرده و چه مقدار از آن هنوز ناشناخته مانده است.

این سیاره که در فاصله حدود ۱۲۰ سال نوری از زمین قرار دارد، به جای این که در امتداد یک صفحه مسطح معمول بچرخد، در بالا و پایین قطب‌های دو ستاره خود می‌چرخد. گروه اکتشاف پس از تشخیص یک حرکت رو به عقب غیرمعمول در مدار کوتوله‌های قهوه‌ای، وجود این سیاره را با استفاده از «تلسکوپ بسیار بزرگ»(Very Large Telescope) در شیلی استنباط کردند. این یک سرنخ گرانشی بود و به گفته پژوهشگران، تنها با یک سیاره پنهان و با شیب تند که احتمالاً مدت‌ها پیش توسط یک عبور ستاره‌ای به جای خود رانده شده، قابل توضیح است.

یک گروه پژوهشی دیگر، سه سیاره به اندازه زمین را کشف کردند که به دور منظومه دوتایی فشرده TOI-2267 در فاصله ۷۳ سال نوری از زمین می‌چرخیدند. پژوهشگران با استفاده از داده‌های تلسکوپ تس دریافتند که هر سه سیاره از مقابل دو ستاره عبور می‌کنند؛ اگرچه تصور می‌شود چنین جفت‌های ستاره‌ای، محیط‌های ناپایدار گرانشی برای تشکیل سیاره باشند.

علاوه بر این کشف، دو گروه مستقل نیز سیاره‌ بزرگ HD 143811 (AB) b را شناسایی کردند که سال‌ها در داده‌های بایگانی پنهان مانده بود. این سیاره که توسط «تصویرگر سیاره‌ جمینای»(Gemini Planet Imager) نصب‌شده روی «تلسکوپ جمینای جنوبی» در شیلی ثبت شده است، به دور یک منظومه‌ ستاره‌ای دوقلوی جوان در فاصله‌ی حدود ۴۴۶ سال نوری از زمین می‌چرخد. اگرچه این سیاره تقریباً ۶ برابر مشتری است اما تنها ۱۳ میلیون سال قدمت دارد و هنوز با گرمای باقی‌مانده از زمان تشکیل خود می‌درخشد.

ستاره‌های میزبان این سیاره بیگانه هر ۱۸ روز یک بار به دور یکدیگر می‌چرخند؛ در حالی که خود سیاره یک مدار آهسته و ۳۰۰ ساله را به دور هر دو طی می‌کند. تضاد بین یک منظومه دوتایی سریع و یک غول دوردست و سنگین، راز ماندگاری را درباره چگونگی شکل‌گیری و بقای چنین سیاره بزرگی در این منظومه پیچیده دینامیکی مطرح می‌کند.

جست‌وجوی زندگی در سیاره K2-18B

سیاره فراخورشیدی K2-18b پس از ادعاهای جدید مبنی بر احتمال وجود زندگی در آن که به سرعت بحث‌های علمی را برانگیخت، به یکی از پرسروصداترین سیاره‌های فراخورشیدی در سال ۲۰۲۵ تبدیل شد.

به نقل از نیو ساینتیست،  امیدها برای یافتن حیات بیگانه در سیاره K2-18b به سرعت در حال محو شدن است زیرا به نظر می‌رسد مشاهدات جدید هیچ مدرک قابل تشخیصی را از زیست‌مولکولی که پژوهش‌های پیشین به آن اشاره کرده بودند، نشان نمی‌دهد. بیشتر دانشمندان موافقند که این نشان می‌دهد ادعاهای پیشین زودهنگام بوده‌اند اما یکی از پژوهشگران پروژه پیشین استدلال کرده‌اند که داده‌های جدید در واقع شواهد قوی‌تری را نسبت به مشاهدات پیشین نشان می‌دهند.

در ماه آوریل، گروهی به سرپرستی «دانشگاه کمبریج»(University of Cambridge) از کشف قوی‌ترین شواهد به‌دست‌آمده درباره گازهای نشان‌دهنده ردپای زیستی در جو این سیاره خبر دادند و آن را به تیتر خبرها تبدیل کردند. آنها با استفاده از طیف‌های جدید عبوری «تلسکوپ فضایی جیمز وب» به اسن نتیجه رسیدند که داده‌ها با دی‌متیل سولفید و احتمالاً دی‌متیل دی‌سولفید -گازهایی که روی زمین با زیست‌شناسی دریایی مرتبط هستند- سازگاری دارند. استدلال آنها این بود که یافته‌های به‌دست‌آمده، این فرضیه را تقویت می‌کنند که سیاره می‌تواند از زندگی در جهانی پوشیده از اقیانوس پشتیبانی کند.

با وجود این، سایر پژوهشگران ظرف چند هفته تجزیه و تحلیل‌ مستقل این تفسیر را به چالش کشیدند. یک گروه پژوهشی نشان دادند که گازهای غیرزیستی از جمله پروپین می‌توانند همان ویژگی‌های طیفی را بدون استناد به وجود زندگی بازتولید کنند. یک گروه دیگر نتیجه گرفتند که سیگنال تلسکوپ فضایی جیمز وب برای نتیجه‌گیری قطعی، بیش از حد دارای نویز یا ضعیف است.

این بحث، توجه را به محدودیت‌های جیمز وب نیز جلب کرد که پیش از کشف سیاره‌های فراخورشیدی طراحی شده و اکنون برای بررسی یکی از آنها به مرز توانایی‌هایش رسیده بود.

ناامیدی از قابل سکونت بودن «تراپیست-۱ای»

تجزیه و تحلیل‌ جدید درباره «تراپیست-۱ای»(TRAPPIST-1e)، یکی از هفت سیاره هم‌اندازه زمین که به دور یک ستاره کوتوله قرمز خنک در فاصله حدود ۴۰ سال نوری از زمین می‌چرخند، نشان داد که این سیاره ممکن است فاقد جو قابل توجه باشد و این امر، امیدها را برای وجود آب مایع مناسب زندگی در آن پیچیده کرد.

مشاهدات پیشین جیمز وب به وجود متان در جو این سیاره اشاره داشتند و احتمال وجود شیمی پیچیده یا حتی فعالیت بیولوژیکی را افزایش دادند. با وجود این، پژوهش‌های بعدی نشان دادند که این سیگنال‌ها احتمالاً توسط ستاره آن آلوده شده‌اند.

شبیه‌سازی‌های رایانه‌ای نشان دادند که هرگونه متان روی تراپیست-۱ای به سرعت توسط تابش شدید فرابنفش از بین می‌رود و تنها حدود ۲۰۰ هزار سال دوام می‌آورد. این زمان به اندازه کافی برای فرآیندهای زمین‌شناسی جهت جایگزینی آن کافی نیست.

تغییرات سیگنال از زمان عبور تا زمان عبور بعدی نشان می‌دهند که اگر اصلاً جوی وجود داشته باشد، تشخیص آن بسیار دشوار است و یادآوری می‌کند که حتی امیدوارکننده‌ترین سیاره‌ها نیز می‌توانند از پاسخ‌های آسان سرپیچی کنند.

نگاهی دقیق‌تر به «پروکسیما قنطورس»

ستاره‌شناسان در سال ۲۰۲۵ به لطف یک فناوری جدید قدرتمند که برای شکار سیاره‌های اطراف ستاره‌های کوچک و سرد طراحی شده است، دیدگاه خود را نسبت به منظومه سیاره‌ای اطراف «پروکسیما قنطورس»(Proxima Centauri) -نزدیکترین همسایه ستاره‌ای خورشید که تنها ۴.۲ سال نوری از آن فاصله دارد- دقیق‌تر کردند.

یک طیف‌نگار جدید با وضوح بالا موسوم به «جستجوگر سیاره نزدیک به فروسرخ»(NIRPS) که در «رصدخانه لاسیلا»(La Silla Observatory) در شیلی نصب شده است، اولین نتایج علمی خود را در ماه ژوئیه ارائه داد. یک گروه پژوهشی به سرپرستی «آلخاندرو ماسکارنیو»(Alejandro Mascareño) از «موسسه اخترفیزیک جزایر قناری»(IAU) در اسپانیا، وجود «پروکسیما بی»(Proxima b) را که سیاره‌ای به اندازه زمین است و در منطقه قابل سکونت ستاره‌ خود می‌چرخد، تأیید کردند و قابلیت‌های طیف‌نگار جدید را مورد تأیید قرار دادند. طیف‌نگار NIRPS وجود یک سیاره کوچکتر به نام «پروکسیما دی»(Proxima d) را نیز تأیید کرد و به رد احتمال وجود یک سیاره سوم که قبلاً ادعا شده بود، دامن زد.

این نتایج یک نقطه عطف فنی را رقم زدند. ستاره‌شناسان برای اولین بار به دقت لازم برای شناسایی کشش گرانشی ضعیف سیاره‌های کوچک و سنگی در اطراف ستاره‌های کوتوله قرمز رسیدند که بیشتر نور خود را در طول موج‌های فروسرخ ساطع می‌کنند و این باعث می‌شود تجهیزاتی مانند NIRPS در جست‌وجوی سیاره‌های شبیه به زمین در بیرون از منظومه شمسی ما ارزشمند باشند.

دنباله‌ سیاره‌های در حال فروپاشی

ستاره‌شناسان در سال ۲۰۲۵ سیاره‌های فراخورشیدی نادری را کشف کردند. این سیاره‌ها آن قدر به ستاره‌هایشان نزدیک هستند که دنباله‌های بلندی از مواد دارند. آنها در یک لحظه زودگذر پیش از فروپاشی گرفتار شده‌اند.

یکی از این سیاره‌ها موسوم به BD+05 4868 Ab با تلسکوپ تس در فاصله حدود ۱۴۰ سال نوری از زمین در صورت فلکی «اسب بالدار»(Pegasus) مشاهده شد. این سیاره هر ۳۰.۵ ساعت یک دور کامل به دور ستاره خود می‌چرخد و در فاصله‌ای تقریباً ۲۰ برابر نزدیک‌تر از مدار عطارد به دور خورشید، به دور آن می‌چرخد. گرمای شدید ستاره‌ای در چنین فاصله نزدیکی، مواد را از سطح سیاره تبخیر می‌کند که سپس به فضا جریان می‌یابند و یک دنباله شعله‌ور را تشکیل می‌دهند. این دنباله بسیار بزرگ است و تا ۹ میلیون کیلومتر یا تقریباً نیمی از مدار سیاره امتداد دارد.

یک گروه پژوهشی دیگر از تلسکوپ فضایی جیمز وب برای بررسی نوع بسیار متفاوتی از دنباله سیاره‌ای استفاده کردند که در اطراف مشتری فوق داغ WASP-121b یا Tylos در فاصله حدود ۸۵۸ سال نوری از زمین قرار دارد. این سیاره به جای پرتاب سنگ، در حال از دست دادن جو خود است. جیمز وب دو دنباله هلیومی بزرگ که تقریباً ۶۰ درصد از مدار سیاره را پوشانده‌اند، آشکار کرد. یکی از آنها در پشت سیاره قرار دارد و توسط تابش و باد ستاره‌ای به عقب رانده می‌شود و یک دنباله پیشرو نادرتر در جلوی سیاره خمیده شده است و احتمالاً توسط گرانش ستاره به سمت داخل کشیده می‌شود.

سیاره گدازه‌ای که از آشکار شدن امتناع می‌کند

ستاره‌شناسان با استفاده از تلسکوپ فضایی جیمز وب، اتمسفر چسبیده به سیاره‌ای را یافتند که براساس همه قوانین متعارف باید کاملاً بدون هوا باشد. این سیاره موسوم به TOI-561b یک سیاره کوچک و سوزان از جنس گدازه است که به دور یکی از قدیمی‌ترین ستاره‌های کهکشان راه شیری می‌چرخد و به قدری نزدیک است که سال آن کمتر از یک روز زمینی طول می‌کشد.

این سیاره که از نظر جزر و مدی قفل شده و یک طرف آن دائماً رو به ستاره‌اش است، به دمای سطح حدود ۱۷۲۶ درجه سلسیوس می‌رسد؛ به اندازه‌ای داغ است که سنگ را ذوب می‌کند و به اندازه‌ای قدیمی است که هرگونه جو اولیه باید مدت‌ها پیش از بین ‌رفته باشد. مشاهدات جیمز وب نشان می‌دهند که سمت روز سیاره سردتر از حد انتظار برای یک سنگ بدون هواست و نشان‌دهنده وجود جو قابل توجهی است که شاید میلیاردها سال دوام آورده باشد و گرما را در سراسر سیاره توزیع مجدد کند.

تولد و مرگ یک سیاره بیگانه

ستاره‌شناسان در سال ۲۰۲۵ دو لحظه کیهانی را مشاهده کردند که به زندگی یک سیاره پایان می‌دهد. در یک پژوهش، ستاره‌شناسان منظره‌ای بی‌سابقه را از سیاره‌ای ثبت کردند که در فاصله حدود ۴۳۷ سال نوری از زمین در حال شکل‌گیری است.

این مشاهدات که با «تلسکوپ‌های ماژلان»(Magellan Telescopes) در شیلی و «تلسکوپ دوچشمی بزرگ»(Large Binocular Telescope) در آریزونا انجام شده‌اند، این سیاره بیگانه را به صورت یک نقطه بنفش کم‌نور نشان می‌دهند که درون یک شکاف حلقه‌شکل در یک قرص غبارآلود اطراف ستاره‌اش قرار گرفته است. این سیاره در حال شکل‌گیری موسوم به WISPIT 2b تنها پنج میلیون سال قدمت دارد. با وجود این، در حال حاضر حدود پنج برابر مشتری جرم دارد و اگرچه برای رشد کردن، گرد و غبار و گاز را جمع می‌کند اما در یک فضای باز در قرص خود قرار گرفته است.

ستاره‌شناسان مدت‌هاست که گمان می‌کنند چنین شکاف‌هایی نشان‌دهنده‌ وجود سیاره‌های تازه متولدشده هستند اما این اولین باری است که یکی از آنها به طور مستقیم در حال کندن مدار خود مشاهده می‌شود. این گروه پژوهشی یک سیاره‌ دیگر را نیز شناسایی کردند که به ستاره نزدیک‌تر است و خاطرنشان کردند که این منظومه ممکن است همزمان در حال ساخت چندین سیاره دیگر باشد.

گروه دیگری یک نگاه اجمالی را به بقایای یک ستاره مرده انداختند. مشاهدات کوتوله سفید LSPM J0207+3331، بقایای متراکم یک ستاره بزرگ ازبین‌رفته در حدود ۱۴۵ سال نوری از زمین، تخریب مداوم یک یادگار سیاره‌ای -احتمالاً جرمی به عرض تقریبی ۱۹۳ کیلومتر- را نشان می‌دهند که توسط گرانش شدید ستاره از هم پاشیده می‌شود.

ستاره‌شناسان با استفاده از تلسکوپ‌هایی در شیلی و هاوایی، عناصر سنگینی را که اخیراً روی سطح کوتوله سفید رسوب کرده‌اند، شناسایی کردند. به گفته آنها، نتایج به‌دست‌آمده گواهی بر این است که این ذرات در ۳۵ هزار سال گذشته به هم پیوسته‌اند و ممکن است هنوز هم در حال سقوط به درون باشند.

یافته‌ها نشان می‌دهد نیروهای گرانشی که با فروپاشی ستاره تغییر می‌کنند، می‌توانند سیاره‌ها و اجرام کوچک‌تر باقی‌مانده مانند سیارک‌ها را بی‌ثبات کنند و در نتیجه، به برخورد و پرتاب قطعات به سمت داخل و نابودی آنها منجر شوند.