سیاست‌ورزی آنلاین و نقش آن در تحول دموکراسی
سیاست‌ورزی آنلاین بر پایه ارتباطات شبکه‌ای بستری است که از طریق آن افراد می‌توانند به سرعت و بدون واسطه در مسائل سیاسی مشارکت کنند. این شکل سیاست‌ورزی در بسیج عمومی و تغییر نگرش‌ها موثر است.
زهرا نژادبهرام در اعتماد نوشت: با توسعه فناوری‌های دیجیتال و گسترش اینترنت، سیاست‌ورزی به شکلی نوین و متفاوت از گذشته بروز یافته است. سیاست‌ورزی آنلاین که از طریق شبکه‌های اجتماعی و پلتفرمهای دیجیتال انجام می‌شود، امکاناتی برای مشارکت گسترده، سریع و کم‌هزینه فراهم کرده است. این نوع سیاست‌ورزی پنجره‌هایی تازه برای دموکراسی و فعالیت سیاسی گشوده که شاید پیش از این کمتر تصور می‌رفت.
این مهم در سه سوال قابل تامل است؛ نخست آنکه سیاست‌ورزی آنلاین توان ایجاد تغییر رفتار و عملگرایی را مهیا می‌کند؟ دوم آنکه این نوع سیاست‌ورزی برای بلندمدت قابلیت تحقق دارد؟ همچنین این سوال که آیا سیاست‌ورزی آنلاین به دلیل ساختار ابری و منعطف و در عین حال متفاوت قادر است در بستر تشکیلاتی فعالیت داشته باشد؟
براساس نظریات سیاسی، خصوصا دیدگاه‌های هابرماس در خصوص عرصه عمومی و بستر گفت‌وگوی اختیاری و آزادانه و با توجه به ماهیت فضای آنلاین که این دو شاخص را با خود همراه دارد؛ به نظر می‌رسد سیاست‌ورزی آنلاین توان ایجاد فرصت‌های سیاست‌ورزی را دارا است. این رویکرد با توجه به دیدگاه‌های شبکه‌ای کاستلز به خصوص نگاه او به شبکه‌های اجتماعی دیجیتال که امکان شکل‌گیری جنبش‌های خودجوش و پراکنده را بدون نیاز به رهبری رسمی و ساختارهای تشکیلاتی فراهم می‌کند؛ قابل تامل است. این مهم به این معنا است که شاید بتوان گفت سیاست‌ورزی آنلاین به نوعی منجر به فعال شدن امر سیاسی می‌گردند.
به اعتبار نظر کاستلز، سیاست‌ورزی آنلاین بر پایه ارتباطات شبکه‌ای بستری است که از طریق آن افراد می‌توانند به سرعت و بدون واسطه در مسائل سیاسی مشارکت کنند. این شکل سیاست‌ورزی در بسیج عمومی و تغییر نگرش‌ها موثر است، اما تحقق تغییرات سیاسی و ساختاری نیازمند سیاست‌ورزی حضوری و سازمان‌یافته است. جامعه مدرن با نگاه وی به سمت شبکه‌ای شدن پیش می‌رود، لذا فناوری اطلاعات و ارتباطات شکل جدیدی از سازمان‌دهی اجتماعی و اقتصادی را به وجود آورده که در آن قدرت و اطلاعات در مراکز متمرکز توزیع نمی‌شود بلکه در شبکه‌ها پخش می‌شود.
با این دو نگاه می‌توان سه پرسش نخست را با مصادیقی همراه ساخت؛ نخست آنکه این نوع سیاست‌ورزی در تغییر نگرش اثر بخش است، اما اینکه منجر به بروز رفتار در بستر واقعی گردد با تردید همراه است. کمپین‌های جمع‌آوری امضا برای مسائل مختلف اجتماعی و سیاسی یا گفت‌وگوهای انتقادی در خصوص موضوعات گوناگون بستری برای تعامل و فعال‌سازی امر سیاسی در حیطه نظر و نگرش است. اگر چه مشارکت در آن‌ها نیز نوعی رفتار است اما اینکه این رفتار هویت واقعی پیدا کند امری دیگر است!
همچنین در این میان نشست‌های کلاب‌هاووس یا گروه‌های فعال سیاسی و احزاب و… جملگی بستری برای گفت‌وگوی آزاد و بدون دغدغه و نگرانی و دور شدن احتمالی از مارپیچ‌های سکوت را که در عرصه واقعی بسیار اثر گذار می‌باشد؛ اما اینکه منجر به بروز رفتار و فعالیتی سیاسی شود با تردید روبرو است!
در همین ارتباط عرصه عمومی حاصل از فضای مجازی با توجه به قدرت‌های شکل گرفته در بستر شبکه‌ها و پلتفرمهای گوناگون که با انتشار پست‌ها، لایک‌ها، ری‌پست‌ها کانون اظهارنظرهای میلیونی را فراهم می‌کنند نقطه عطفی در فعال شدن امر سیاسی هستند. اما در بستر عملکرد رفتاری فعالیت چشمگیر آن‌ها در فضای مجازی قابل مشاهده در عرصه واقعی نیست یا حداقل محدود است. به عنوان مثال اعتراضات به جنایت‌های رژیم اسراییل در غزه نمونه بارزی از نقش موثر فضای آنلاین در بسیج و آگاهی‌رسانی جهانی است.
به دلیل محدودیت‌های رسانه‌ای و سرکوب‌های سیاسی، فعالان و کاربران فضای مجازی از شبکه‌های اجتماعی برای انتشار تصاویر، ویدئوها و گزارش‌های زنده استفاده می‌کنند که موجب واکنش گسترده جهانی شد. در این میان هشتگ‌ها در سراسر جهان منتشر شد و میلیون‌ها نفر به حمایت از فلسطین و غزه دراین فضا فعال شدند و تغییر نگرش حاصل شد.
در فضای واقعی نیز تظاهرات‌های چند صد هزار نفری در برخی کشورها رقم خورد، اما این حجم و گستردگی حضور کاربران در شبکه‌های آنلاین را با خود همراه نداشت. با این حال، این اعتراضات نشان داد که سیاست‌ورزی آنلاین در تغییر نگرش‌ها و جلب‌توجه جهانی موثر است. در همین راستا برخی رهبران سیاسی نیز فضای مجازی را به عنوان عرصه سیاست‌ورزی انتخاب کرده‌اند اما این مهم در میان سیاست‌ورزان ایرانی به جز وزیر خارجه پیشین (ظریف) کمرنگ است؛ سیاست‌ورزی عمومی در میان مردم بیش از رهبران سیاسی در این عرصه نمایان شده که شاید بخشی از آن به دلیل محدودیت‌ها وعدم شفافیت در فضای واقعی باشد.
اما این مشارکت چالش‌هایی مانند انتشار اطلاعات نادرست، محدودیت‌های فنی و سیاسی و کوتاه‌مدت بودن را نیز با خود دارد. در نهایت امر سیاسی امروز فرصت تازه‌ای برای بروز و ظهور پیدا کرده که در نوع خود منحصر بفرد و جدی است اما نیازمند راهکارهای برون‌رفت از چالش‌های احتمالی است؛ تا بتواند نیاز امروز فعالان این حوزه را در جهت کسب اعتماد بیشتر و فعالیت اثر بخش‌تر در تغییر رفتار فراهم کند.
دراین میان مساله بعدی کوتاه‌مدت بودن این نوع سیاست‌ورزی و غیر تشکیلاتی بودن آن است چراکه تعهدات و مسوولیت‌های در فضای آنلاین نمی‌تواند تصویر واقعی در فضای غیر آنلاین را در بر داشته باشد. تشکل‌های سیاسی و احزاب در بستر رابطه مسوولیت‌پذیری و تعهدپذیری اعضا قادر به فعالیت تشکیلاتی هستند که این مهم در فضای آنلاین هر چند در قالب شبکه‌ها و پلتفرمها باشد، تحقق‌پذیر نیست. به نظر می‌رسد امرسیاسی در فضای آنلاین کوتاه‌مدت است.
این مهم به این معنا است که چالش‌ها و مسائل و نگرش‌های شکل گرفته در کوتاه‌مدت اثر بخش است اما امکان دوام آن با تردید همراه است. مثل کارزارهای جمع‌آوری امضا یا گفت‌وگوهای چالشی یا خبررسانی‌های ترند شده در برخی پلتفرمها…! از این‌رو این مهم نیز نیازمند راهکاری متفاوت برای بهره‌گیری بیشتر از این فضا است تا کاربران در امر سیاسی را فعالتر سازد.
با این رویکرد شاید بتوان بر این مهم نیز تاکید کرد که فضای آنلاین به عنوان عرصه عمومی پیشرو در بستر سیاست‌ورزی مورد توجه ناظران و کاربران به صورت توامان قرار گرفته است. چراکه فضای آنلاین به دلیل دسترسی آسان، گسترده و سریع، فرصت‌های جدیدی برای مشارکت سیاسی فراهم کرده است. این فضا امکان تبادل آزاد اطلاعات، شکل‌دهی سریع به افکار عمومی و افزایش آگاهی سیاسی را در کنار انتشار سریع وقایع به نوعی سکان پیشرویی را به خود اختصاص داده است.
همچنین در سیاست‌ورزی نوین، بازیگران جدیدی مانند فعالان دیجیتال و تأثیرگذاران فضای مجازی وارد شده‌اند که نقش مهمی ایفا می‌کنند. آن‌ها می‌توانند بدون ساختارهای رسمی، افکار عمومی را به سرعت بسیج و هدایت کنند. از این‌رو اگر فضای آنلاین سیاست‌ورزی را پیشرو در امر سیاست‌ورزی بدانیم به بیراهه نرفتیم، بسیاری از اتفاقاتی که در عرصه عمومی آنلاین شکل می‌گیرد و تغییرات نگرشی و فعالیت‌های مختلف را با خود همراه می‌کند.
این فضا بسیار پیشروتر از فعالیت رسمی تشکل‌ها و فعالین سیاسی در دنیای غیرمجازی است. از این رو شاید بتوان گفت که عرصه سیاست‌ورزی آنلاین امروزه برای امر سیاست پنجره‌هایی از جنس نوآوری اقدام و بسیج افکار عمومی را گشوده و در عین حال بازیگرانی تازه‌نفس را با خود همراه کرده است. توجه به کارکرد این فضا و بهره‌گیری از ظرفیت آن برای تحقق احزاب و کنشگران سیاسی از یک‌سو و سیاست‌ورزان رسمی و غیر رسمی از سوی دیگر فرصتی کم نظیر و قابل اتکا است.
