راهبردهای آموزش تاب آوری به کودکان راهکاری برای پیشگیری از اختلالات عاطفی و هیجانی

شیوع قابل توجه مشکلات هیجانی–رفتاری در کودکان ایرانی بیانگر نیاز فوری به شناخت عوامل محافظت‌کننده و راهبردهای ارتقای تاب‌آوری است. طراحی مداخلات کارآمد و مبتنی بر شواهد برای مدارس، مشاوران، والدین و سیاست‌گذاران نیازمند درک عمیق و بومی‌شده‌ای از تاب‌آوری کودکان ایرانی است؛ در غیر این صورت، برنامه‌های حمایتی به‌طور پراکنده، کوتاه‌مدت و فاقد انسجام باقی می‌ماند. از این رو راهبردهایی جهت افزایش تاب آوری به شرح زیر برای والدین توصیه می شود:

ایجاد همدلی: ادبیات داستانی کودکان می‌تواند ابزاری ارزشمند برای پرورش همدلی باشد. با خواندن داستان‌می‌توان کودکان را تشویق کرد تا احساسات شخصیت‌ها را درک کنند. پس از مطالعه داستان: درباره‌ی احساساتی چون ترس، خشم، ناامیدی، گرسنگی، تنهایی و غم گفت‌وگو کنید. از کودکان بخواهید داستان را بازسازی کنند و در دیالوگ‌ها عبارت «… چون احساس می‌کنم» را اضافه نمایند. این تمرین به آن‌ها کمک می‌کند احساسات مشترک را در دیگران شناسایی کرده و شفقت و درک دیدگاه دیگران را تجربه کند.

شناسایی یک فرد مورد اعتماد:  کودکان برای مقابله با چالش‌های روزانه به حداقل یک بزرگسال دلسوز نیاز دارند که نقش تکیه‌گاه را ایفا کند. این فرد معمولاً معلم یا مراقب است. برای حمایت مؤثر به‌طور هدفمند برای کودکانی که تاب‌آوری کمتری دارند وقت بگذارید، با حضور مداوم و توجه ساده، احساس امنیت ایجاد کنید،هر روز چند دقیقه برای «سر زدن» به آن‌ها اختصاص دهید و با جملاتی حمایتی مانند: دیدم در انجام تکلیف مشکل داشتی، می‌توانم کمکت کنم؟ ، وقتی گیر کردی یا نمی‌دانستی چه کار کنی، یادت باشد من اینجا هستم. این ارتباط منظم، اعتماد و احساس حمایت را در کودکان تقویت کرده و مسیر رشد تاب‌آوری را هموار می‌سازد.

گوش دادن واقعی:  میان «شنیدن» و «گوش دادن»  تفاوت وجود دارد. بسیاری از بزرگسالان می‌گویند «دارم گوش می‌دهم»، اما در عمل ممکن است توجه کامل به کودک نداشته باشند. برای گوش دادن مؤثر: تماس چشمی برقرار کنید و در فاصله‌ای راحت برای کودک قرار بگیرید. از عباراتی استفاده کنید مانند: من یک دقیقه کامل وقت دارم تا به تو گوش دهم و واقعاً می‌خواهم داستانت را بشنوم. اگر لازم شد از من بخواه آرام‌تر شوم تا حرف‌هایت را بهتر بشنوم. این توجه مثبت نشان می‌دهد که گفته‌های کودک برای شما اهمیت دارد و همین امر نقش مهمی در تقویت تاب‌آوری او دارد. گوش دادن عامدانه و با کیفیت، یک عامل محافظتی قدرتمند برای کودکان خردسال در مسیر ساختن تاب‌آوری است.

یادگیری بعدی را ببینید: به کودکان کمک کنید تا «بعدی را ببینند» (See Next)، یعنی نگاه به آینده و استفاده از گذشته به‌عنوان درس، در حالی که آینده فرصتی برای رشد و تاب‌آوری بیشتر است. برای این کار: با کودکان هدف‌گذاری کنید و برنامه‌ریزی را تمرین نمایید. برای کودکان خردسال اهداف کوتاه‌مدت تعیین کنید (مثلاً فعالیت‌هایی که امروز می‌توانیم انجام دهیم. برای کودکان بزرگ‌تر اهداف بلندمدت در نظر بگیرید (مانند گرفتن نمرات خوب، پیوستن به یک تیم ورزشی یا یادگیری یک مهارت جدید. از زمان‌های گروهی (حلقه) و جلسات فردی برای برنامه‌ریزی استفاده کنید.

نمونه پرسش‌ها: بعدش چه چیزی خواهی ساخت؟ چند ساعت و روز طول می‌کشد تا تکالیف را تمام کنی؟

این رویکرد به کودکان می‌آموزد که آینده را فرصتی برای بازسازی و تاب‌آورتر شدن ببینند. کودکان را همان‌طور که هستند بپذیرید : پذیرش به معنای شناخت خلق‌وخو و ویژگی‌های فردی کودکان و آغاز حمایت از همان نقطه‌ای است که قرار دارند. این رویکرد به ما کمک می‌کند مسیر رشد و تاب‌آوری آنان را واقع‌بینانه‌تر طراحی کنیم. برخی کودکان نیازمند تمرین بیشتر در مهارت‌های اجتماعی یا پیروی از قوانین هستند، در حالی که گروهی دیگر به تمرین در حوزه‌های شناختی نیاز دارند. هیچ‌یک بر دیگری برتری ندارد. معلمان و مراقبان باید انتظارات متناسب با سن و مرحله‌ی رشد کودکان را داشته باشند . تفاوت‌های فرهنگی کودکان را در نظر بگیرید و پاسخ‌های آنان را تشویق کنید تا با تجربیات روزمره‌شان پیوند داشته باشد.

شناسایی نقاط قوت یا جزیره های شایستگی: بروکس و گلدشتاین (2003) مفهوم «جزایر شایستگی» را برای اشاره به زمینه‌های قوت کودکان مطرح کرده‌اند. شناسایی این نقاط قوت و ایجاد فرصت‌های تمرین و تکرار، به کودکان کمک می‌کند تا توانایی‌های خود را تقویت کرده و تاب‌آوری بیشتری کسب کنند.

نمونه‌ها: اگر کودک از دویدن لذت می‌برد، فعالیت‌هایی طراحی کنید که به او امکان دویدن مکرر بدهد. اگر کودک در نوشتن حروف الفبا مهارت دارد و علاقه‌مند است نام همکلاسی‌هایش را بنویسد، منابع لازم را در اختیارش قرار دهید و در صورت نیاز راهنمایی  ارائه کنید. اتصال جزایر شایستگی: هنگامی که نقاط قوت کودکان را شناسایی کردید، آن‌ها را از طریق فعالیت‌های گروهی یا تیمی به هم پیوند دهید. این کار باعث می‌شود کودکان علاوه بر لذت بردن از موفقیت فردی، حس تعلق و همکاری را نیز تجربه کنند.

اثر بر تاب‌آوری: زمانی که کودکان در یک «جزیره» از موفقیت احساس رضایت می‌کنند، احتمال افزایش خودکارآمدی و عزت‌نفس در سایر زمینه‌ها نیز بیشتر می‌شود.

به این ترتیب، مسیر پرورش تاب‌آوری برای آنان هموارتر خواهد شد. فرصت‌های دوباره (Do-Overs): به کودکان بیاموزید که اشتباهات پایان راه نیستند، بلکه می‌توانند به‌عنوان تجربه‌هایی ارزشمند برای رشد و یادگیری در نظر گرفته شوند. دادن «فرصت دوباره» به کودکان، به آن‌ها امکان می‌دهد رفتارهای مناسب را تمرین کنند و در عین حال اعتماد میان کودک و مراقب تقویت شود.

تمرین فردی: به کودکان اجازه دهید یک رفتار اشتباه را دوباره انجام دهند و این بار آن را به شکل درست تمرین کنند. تمرین گروهی: کودکان را تشویق کنید که به یکدیگر نیز «فرصت دوباره» بدهند و شرایطی برای بهتر کردن اوضاع فراهم کنند.

نمونه عملی: یکی از معلمان با نوشتن عبارت «فرصت دوباره» (DO-OVER) روی یک توپ ساحلی بادشده، «توپ فرصت دوباره» ساخت. هرگاه موقعیتی پیش می‌آمد، توپ را به سمت کودکی پرتاب می‌کرد تا او بتواند رفتار مناسب‌تری را تمرین کند. این توپ همیشه در دید قرار داشت تا کودکان در صورت نیاز انتخاب کنند که یک فرصت دوباره داشته باشند. این رویکرد ساده اما مؤثر، به کودکان یاد می‌دهد که اشتباهات بخشی طبیعی از فرایند یادگیری هستند و می‌توانند به فرصتی برای رشد و تاب‌آوری تبدیل شوند.

ایجاد فرصت برای مراقبت از خود، دیگران و جامعه: کودکان زمانی تاب‌آوری بیشتری نشان می‌دهند که یاد بگیرند مسئولیت‌پذیر باشند و در بهبود محیط اطرافشان نقش داشته باشند. فراهم کردن چنین فرصت‌هایی، حس ارزشمندی و تعلق را در آنان تقویت می‌کند. مسئولیت‌پذیری در قبال وسایل شخصی مشارکت اجتماعی: جمع‌آوری غذا و لباس برای نیازمندان کمک به بی‌خانمان‌ها از طریق تهیه و توزیع غذا ارائه خدمات یا کالاها برای حمایت از جامعه این فعالیت‌ها نه‌تنها به کودکان می‌آموزد چگونه از خود و دیگران مراقبت کنند، بلکه به آن‌ها تجربه‌ی ارزشمند مشارکت اجتماعی می‌دهد.

چنین تجربه‌هایی پایه‌ای محکم برای پرورش تاب‌آوری و ایجاد حس همبستگی در کودکان فراهم می‌سازد. مشارکت معنادار فراهم کنید:  کودکان زمانی تاب‌آوری بیشتری نشان می‌دهند که فرصت مشارکت واقعی و معنادار در محیط‌های گروهی داشته باشند. این مشارکت به آن‌ها احساس تعلق می‌دهد و می‌تواند استرس و اضطراب را کاهش دهد. مشارکت در قوانین و برنامه‌ها: کودکان را تشویق کنید تا در تدوین قوانین کلاس و برنامه روزانه نقش داشته باشند. از آن‌ها بخواهید تعهد خود را به رعایت این قوانین نشان دهند. ابزارهای بصری: با رسم نمودار و... پیشرفت کودکان را در انجام تکالیف و کارها را به او نشان دهید ارائه بازتاب تکالیف به تاب آوری بیشتر کمک می کند.