چگونه حقابه ایران را از طالبان بگیریم؟
شرق ایران، سال‌هاست با تنش‌های جدی در منابع آب روبه‌روست. با شدت گرفتن خشکسالی در این منطقه، مقامات دولتی از تشدید پیگیری‌ها برای تأمین حقابه خبر می‌دهند. در عین حال کارشناسان پررنگ شدن این موضوع را در گرو امنیت، اقتصاد، اجتماع و دیپلماسی کشور دانسته و آن را فراتر از یک بحران محیط زیستی ساده میدانند.
فرارو- طناز سادات حسینی‌فر، مشهد، یکی از کلیدی‌ترین شهرهای ایران، با بحران آب روبه‌روست؛ بحرانی که ریشه در حقابه‌ای دارد که طالبان برای ایران محدود کرده است. حالا معاون وزیر نیرو در امور آب و آبفا اظهاراتی در مورد افزایش پیگیری‌ها برای دریافت حقابه از افغانستان داشته است.
به گزارش فرارو، با ساخت سد پاشدان در مسیر رودخانه هریرود، مهم‌ترین منبع آب شرب مشهد خشک شد؛ وضعیتی که در برخی دیگر از شهرهای مرزی ایران نیز تکرار شده است، از حقابه هیرمند تا دیگر نقاط مرزی. اختلاف با افغانستان بر سر حقابه موضوع تازه‌ای نیست و از سال ۱۳۵۱ با بسته شدن پیمان دلتا وجود داشته، اما در بحران فعلی آب شدت یافته است. در این شرایط، پرسش جدی این است: چگونه می‌توان میان امنیت آبی و روابط سیاسی با همسایگان توازن برقرار کرد و به داد شرق ایران رسید؟
چالش محیط زیستی سرانجام به بحران تبدیل می‌شود
منازعات بر سر حقابه استان‌های شرقی ایران از افغانستان از سال ۱۳۰۹ آغاز شد و در سال ۱۳۵۱ با تشکیل کمیسیون «دلتا» قراردادی برای سهم ایران و دریاچه هامون به امضا رسید. با این حال، ناآرامی‌های افغانستان و تغییر سیاست‌های داخلی ایران باعث شد مفاد قرارداد تا حد زیادی فراموش شود. در سال ۱۳۸۰ سازمان ملل هشدار داد که هامون در حال محو شدن است و در ۲۰۱۴ مسیر هیرمند توسط افغانستان تغییر یافته و چند سد ساخته شد، نشان‌دهنده این است که بحران آب امروز فراتر از یک چالش محیط زیستی است.
زمستان گذشته، پس از ساخت و آبگیری سد پاشدان در حوضه مرزی هریرود، سخنگوی صنعت آب ضمن انتقاد از اقدام یک‌جانبه افغانستان اظهار کرد: «مردمانی که در یک حوضه آبریز زندگی می‌کنند سرنوشت مشترکی دارند و هرگونه اقدام محدودکننده در این حوضه، بر تمامی ساکنان آن اثر می‌گذارد.» او افزود که این اقدام باعث کاهش جریان طبیعی رودخانه و وارد آمدن خسارت‌های اجتماعی و زیست‌محیطی قابل‌توجه به مناطق پایین‌دست، به‌ویژه در تأمین آب شرب شهر مشهد شده است.
با گذشت زمان، بحران آب در ایران و به‌ویژه در بخش شرقی کشور جدی‌تر شد و نشان داد که یک مشکل محیط زیستی می‌تواند به تنش‌های دیپلماتیک و منطقه‌ای تبدیل شود. کامران یگانگی، پژوهشگر مطالعات استراتژیک خاورمیانه، در این باره توضیح داد: «بحران آب عملاً سیاست‌گذاری انرژی را مشروط کرده و هرگونه اختلال در تأمین انرژی، به بحران ثانویه در حوزه آب منجر می‌شود. به عبارت دیگر، امنیت آبی و امنیت انرژی در این منطقه در هم تنیده‌اند.»
با افزایش جمعیت بحران آب شدیدتر شده
نکته‌ای که کمتر به آن پرداخته شده، تأثیر رشد جمعیت بر تشدید بحران آب است. مشهد، به عنوان یکی از مهم‌ترین شهرهای بخش شرقی ایران، پس از تهران، دومین کلانشهر پرجمعیت کشور است. همزمان با افزایش جمعیت، فشار بر منابع آب و زمین در این منطقه افزایش یافته و پیامدهای جدی از جمله فرونشست زمین و افت سطح آب‌های زیرزمینی مشاهده می‌شود.
باید توجه داشت هنگام عقد قرارداد دلتا، جمعیت ایران حدود ۳۳ میلیون نفر بود، در حالی که اکنون این رقم به بیش از ۸۰ میلیون نفر رسیده است. در این زمینه، یک کارشناس انرژی هشدار داد: «نمی‌توان اجازه داد که چرخه باطل «افزایش جمعیت، افزایش مصرف و تأمین منابع به هر قیمت» ادامه یابد.»
همچنین مژگان جمشیدی، فعال محیط زیست، با تأکید بر گسترش جمعیت در ایران، سیستان و بلوچستان و همچنین افغانستان و مشهد، گفت: «افزایش جمعیت به معنای افزایش تقاضای آب است و متأسفانه دیپلماسی ما در مدیریت رودخانه‌های مرزی ناکافی بوده است. فرصت و انرژی لازم برای گفت‌وگو و همکاری با کشورهای همسایه در زمینه منابع آبی، که امروز به یک چالش جدی امنیت زیستی شرق ایران تبدیل شده است، به‌طور مؤثر مورد استفاده قرار نگرفته است.»
دیپلماسی، قوی‌ترین اهرم برای گرفتن حقابه است
وضعیت تامین آب شرب مشهد به نقطه بحران رسیده و محمد جوانبخت، معاون وزیر نیرو در امور آب و آبفا، از افزایش پیگیری‌ها برای دریافت حقابه هیرمند خبر داده است. با این حال، پس از سال‌ها ضعف در دیپلماسی آب، بازپس‌گیری حقابه از طالبان چالش‌برانگیز به نظر می‌رسد.
مژگان جمشیدی، با اشاره به اهمیت تغییر سیاست‌های توسعه‌ای و تقویت دیپلماسی گفت: «اهرم‌های سیاسی و اقتصادی برای دفاع از حقابه ایران وجود دارد، اما تمرکز پنجاه‌ساله کشور بر غنی‌سازی مانع سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های پایدار آب، گردشگری و صنعت شده و بحران‌های زیست‌محیطی و اقتصادی را تشدید کرده است.»
مسائل فرامرزی این بحران را پیچیده‌تر کرده است. ساخت سدهای پاشدان و سلما توسط افغانستان، تهدید مستقیم برای تامین آب مشهد و سایر مناطق خراسان است. سد پاشدان با ظرفیت ۴۵ میلیون مترمکعب و سد سلما با ظرفیت حدود ۶۴۰ میلیون مترمکعب، بخشی از حقابه ایران را محدود کرده‌اند. کارشناسان هشدار می‌دهند که برداشت بیش از ۷۰ درصد آب یک حوضه، اکوسیستم را نابود می‌کند.
کامران داوری، استاد دانشگاه فردوسی، می‌گوید: «بخش عمده آب شرب مشهد از هریرود تأمین می‌شود و این پروژه‌ها تهدیدی جدی برای بیش از دو میلیون نفر هستند.» فداحسین مالکی، نماینده زاهدان، نیز تاکید کرد: «حقابه هیرمند یک معاهده بین‌المللی است، اما طالبان تعهد کافی ندارند و دیپلماسی آب ایران ضعیف بوده است. تالاب هامون که زمانی جزو تالاب‌های منحصر به‌فرد جهان بود، امروز به خشکی مفرط گرفتار شده است.»
