روایت گاردین از خشکسالی این روزهای ایران
«ایران در میان آنچه به اصطلاح کمربند خشک زمین خوانده می‌شود، واقع شده است و ما دیر زمانی است که با چالشهایی مواجه هستیم؛ اما در طول سه دهه گذشته دمای هوا ۱.۸ سانتی‌گراد افزایش یافته و در طول پنج سال گذشته، شاهد کاهش ۳۰ درصدی بارش‌ها بودیم. اکنون ما تقریبا در پنجمین سال پیاپی خشکسالی هستیم.»
فرارو- نشریه بریتانیایی گاردین در گزارشی به قلم «پاتریک وینتور» (Patrick Wintour)، دبیر دیپلماتیک این نشریه به مسأله خشکسالی در ایران پرداخت و نوشت: ایرانی‌ها [در مسأله خشکسالی] تغییرات اقلیمی، تحریمها، اشتباهات و غفلت‌ها و بی‌توجهی‌ها را عامل این پدیده می‌دانند.
به گزارش فرارو به نقل از گاردین، در این گزارش آمده است: ایران با شماری از بحرانها در زمینه منابع روبروست که به‌وسیله تغییرات اقلیمی، تحریمها، اشتباهات پیاپی و بی‌توجهی‌های دولت به وجود آمده است. قطعی‌های برنامه ریزی شده و یا غیرقابل انتظار در بیشتر روزها در تهران پر گرد و غبار اتفاق می‌افتد. با این حال، مسعود پزشکیان، در مورد حجم بحران صریح صحبت می‌کند: «در حال حاضر مشکل آب، برق و گاز وجود دارد. پشت سدها آب وجود ندارد و چاه‌های زیر پایمان نیز در حال خشک شدن است. آن‌هایی که مدعی هستند آب موجود است، بایستی بیایند و به ما بگویند این آب کجاست؟»
در ادامه این گزارش آمده است: برای پنج سال، ایران با چنان خشکسالی دست و پنجه نرم می‌کند که کارشناسان تأیید می‌کنند تغییرات اقلیمی آن را بسیار تشدید کرده است. بطور پیوسته، کاهش سطوح بارش، سبب شده تا سال گذشته تهران داغ و سوزان تنها ۱۵۸ میلی‌متر بارش را تجربه کند؛ عددی که ۴۲ درصد کمتر از میانگین بلند مدت بوده و با مصرف مضاعف، به‌خصوص در حوزه کشاورزی علاوه بر استخراج انبوه غیرقانونی آبهای زیر زمینی و علاقه‌ای که در زمینه پروژه‌های مهندسی معتبر، اما معیوب [در ایران] وجود دارد، در هم آمیخته شده است.
در این گزارش همچنین آمده است: آب به شکل ترسناکی در حال کاهش بوده و این تابستان تنها بین ۳ تا ۱۵ درصد از آب موجود در پشت ۱۹ سد ایران، باقی مانده است. سه سد پایتخت، یعنی سد لار، ماملو و امیرکبیر تا ماه سپتامبر در اوضاعی بحرانی بودند و درخواست از شهروندان تهرانی برای آنکه مصرف آبشان را ۲۵ درصد کاهش دهند، هنوز کارساز نبوده است؛ در نتیجه اکنون طرح‌هایی وجود دارد تا تمامی کارهای ساخت وسازی در این شهر برای دو سال متوقف شود. ایران اکنون در آستانه خشک شدن و قطعی شیرهای آب‌اش قرار دارد.
تصویر گاردین به نقل از گتی ایمیجز از راننده‌ای که در تلاش است تا از گرمای تابستان رهایی یابد
ایران در کمربند خشک زمین واقع است
در همین ارتباط، شینا انصاری، معاون رئیس جمهور ایران و رئیس سازمان حفاظت از محیط زیست در مصاحبه‌ای با نشریه گاردین که آن را در محل دفترکار خود در تهران انجام داده، گفت: «ایران در میان آنچه به اصطلاح کمربند خشک زمین خوانده می‌شود، واقع شده است و ما دیر زمانی است که با چالشهایی مواجه هستیم؛ اما در طول سه دهه گذشته، دمای هوا ۱.۸ سانتی‌گراد افزایش یافته و در طول پنج سال گذشته، شاهد کاهش ۳۰ درصدی بارش‌ها بودیم. اکنون ما تقریبا در پنجمین سال پیاپی خشکسالی هستیم.»
رئیس سازمان حفاظت از محیط زیست ایران در ادامه مصاحبه خود با نشریه گاردین می‌گوید در گذشته اشتباهاتی رخ داده؛ مانند قرار دادن صنایعی که مصرف آب دارند، در محیط‌های خشک و یا اسکان جمعیت‌های عظیم در مناطقی که منابع آبی کافی ندارند.
چاره‌ای به جز تغییر روشهای کشاورزی‌مان نداریم
شینا انصاری همچنین در ادامه مصاحبه خود با گاردین گفت: «بخاطر محدودیت‌های فراوانی که با آن روبرو هستیم، گزینه دیگری به‌جز اینکه برخی از روشهای کشاورزی‌مان را تغییر بدهیم، نداریم.»
گاردین در ادامه گزارش خود می‌نویسد: همه جا نشانه‌های کم‌آبی به وضوح قابل مشاهده است؛ از جمله دریاچه‌هایی که آبشان تبخیر شده، سدهایی که خالی شده‌اند، فرونشست گسترده شهرهای باستانی نظیر اصفهان و ترک‌هایی که در خط اصلی راه آهن تهران و مشهد ایجاد شده است. از سوی دولت، آب‌پاش‌هایی که برای چمن‌ها کار گذاشته شده‌اند، خاموش شده‌اند. همچنین کاهش فشار آب بدین معناست که آب به طبقات بالایی ساختمانها نمی‌رسد. حتی تولید و بهره‌وری درخت‌های نخل در آبادان که یکی از مراکز کشاورزی بزرگ در جنوب ایران به حساب می‌آید، به علت شوری زیاد آب نصف شده است.
فرونشست زمین، آتش‌فشانی در حال فوران است
در همین ارتباط، «مهدی جمالی نژاد»، استاندار اصفهان، شهری با گنجینه‌های معماری که بیش از ۵ میلیون نفر سکنه دارد، در گفت‌وگو با گاردین می‌گوید: «فرونشست دیگر زلزله‌ای خاموش شده نیست؛ بلکه آتش فشانی در حال فوران است.» ۹ ایستگاه اصلی مترو در اصفهان، ۲۷۴ ایستگاه اصلی آتش نشانی، ۳۲۸ مسجد، ۳۷ کتابخانه، سه بیمارستان، یک هتل و ۲۵۸ مدرسه در مناطقی با فرونشست بالا قرار گرفته‌اند.
استاندار اصفهان در مصاحبه با گاردین گفت چهل مدرسه تخلیه شده و بسیاری از آن‌ها در نتیجه شدت فرونشست، تخریب شده‌اند. تنها در هفته گذشته، سه حادثه فرونشست در مرکز اصفهان سبب ایجاد گودال‌هایی مابین ۷ تا ۱۵ متری در مسیرهای رفت و آمد عمومی شده است.
استخراج‌های بی‌رویه آب، عامل فرونشست زمین در اصفهان
«عیسی کلانتری»، وزیر سابق کشاورزی نیز در همین ارتباط می‌گوید استخراج بیش از حد آب بخش، بحرانی ماجراست. او که قریب به ۲۰ سال است در این خصوص هشدار می‌دهد، می‌گوید: در حوزه شهر اصفهان، ما سالانه ۱.۱ میلیارد تا ۱.۲ میلیارد متر مکعب آب از زمین استخراج کرده و آن را برای کشاورزی استفاده می‌کنیم. این حد از استخراج بی‌رویه از منابع آبهای زیرزمینی تا حد زیادی در فرونشست اصفهان نقش دارد. ما اکنون ۲۳ میلیارد متر مکعب هوا در منطقه‌ای به مساحت ۲۷۰۰ کیلومتر مربع در اصفهان و تالاب گاوخونی داریم. این بسیار خطرناک است؛ چرا که نشان می‌دهد پیوسته حفره‌ای ۱۰ متری در زیر زمین وجود دارد که سبب فرونشست زمین در اصفهان می‌شود. به همین دلیل است که آثار تاریخی، جاده‌ها، پالایشگاه‌ها، کارخانه‌های برق و حتی مدارس و خانه‌ها در حال تخریب هستند.»
تصویر گاردین از مردی که در حال قدم زدن در بستر خشک زاینده رود است- دسامبر ۲۰۲۱
دریاچه ارومیه، مثالی غم‌انگیز از خشک شدن دریاچه‌ها در ایران
در ادامه گزارش گاردین آمده است: اما یک نمونه غم‌انگیز و دراماتیک، تبخیر شدن تقریبا کامل دریاچه فیروزه‌ای ارومیه در شمال غربی ایران است؛ دریاچه‌ای که روزگاری بزرگترین دریاچه خاورمیانه و ششمین دریاچه بزرگ آب شور جهان به حساب می‌آمد؛ مقصدی توریستی در ۲۰ سال پیش که اکنون تنها عمقی به میزان نیم متر دارد. تأثیر خشکسالی بلندمدت و تبخیر سریع در دمای بالا در کنار سد زدن‌های بی‌رویه و تولید بیش از حد محصولات کشاورزی اکنون با هم ترکیب شده [و سبب این مشکل شده] است.
با خشک شدن ارومیه، شاهد گسترش انواع سرطان‌ها خواهیم بود
با وجود آماده‌سازی طرح‌های جامع و بی‌شمار نجات ارومیه از جمله انتقال آب از دریای خزر و یا پرداخت پول به کشاورزان برای متوقف ساختن مصرف فراوان آب، اما احتمال می‌رود در صورتی که این شرایط ادامه یابد، این دریاچه تا پایان این تابستان دیگر وجود نداشته باشد. به گفته «بنفشه زهرایی» استاد مؤسسه آب در دانشگاه تهران بخاطر آبیاری بخشهای زیادی از زمینهای کشاورزی اطراف این دریاچه، دریاچه ارومیه به «نقطه‌ای بی‌بازگشت» رسیده است. او می‌گوید: «پیامدهای خشک شدن دریاچه ارومیه تنها به آب‌وهوای منطقه‌ای گرمتر و یا زمین شوره زار ختم نخواهد شد، بلکه مشابه دریاچه آرال، ما شاهد شیوع سرطان‌های مختلف و تمامی انواع بیماری‌ها خواهیم بود و اطراف دریاچه نیز خالی از سکنه خواهد شد.»
تصویر گاردین به نقل از خبرگزاری آسوشیتد پرس از آب تنی ایرانی‌ها در دریاچه ارومیه در سال ۲۰۱۶
با خشک شدن ارومیه، توفان‌های نمک گسترش خواند یافت
علاوه بر این، علیرضا شریعت، دبیرکل فدراسیون صنعت آب ایران می‌گوید بستر نمکی که پس از خشک شدن یک دریاچه شکل می‌گیرد، به میزانی قوی نور خورشید را منعکس می‌کند. این پدیده سبب ایجاد وضعیتی می‌شود که کارشناسان از آن با عنوان اثر «جزیره گرمایی شهری» (urban heat island) نام می‌برند. در سطح منطقه‌ای چنین اثری افزایش دمای هوا را سبب شده و اوضاع اقلیمی را به سمت اوضاعی خشک‌تر و گرمتر سوق می‌دهد. این بدان معنی است که از هم اکنون، مناطق اطراف ارومیه، بازرگان، کردستان و حتی آذربایجان شرقی بایستی با اقلیمی گرمتر و خشک‌تر از گذشته مواجه شود و توفان‌های نمک گسترش خواهند یافت.
علیرضا شریعت می‌گوید: «این عادی‌سازی، خطرناک‌ترین بخش داستان است؛ وقتی مردم دیگر هیچ حساسیتی نسبت به سرزمین و منابع طبیعی خود نشان نمی‌دهند، فاجعه به یک واقعیت روزمره بدل می‌شود.»
به‌زودی بایستی به دنبال دریاچه ارومیه در کتب تاریخی باشیم
گاردین در ادامه گزارش خود می‌نویسد: اطراف دریاچه ارومیه، زمینهای کشاورزی که مورد استفاده است، در اواخر دهه هفتاد میلادی تنها ۳۰۰ هزار هکتار بود، اما این رقم اکنون به ۷۰۰ هزار هکتار رسیده است. برای آبیاری این میزان وسیع از زمینها، حدود ۴.۵ تا ۵ میلیارد متر مکعب آب سالانه مورد نیاز است؛ اما میزان آب حاصل، کمتر از ۴ میلیارد متر مکعب است که تازه بخش مهمی از آن نیز طی فرایند تبخیر، از دست می‌رود.
شریعت در ادامه می‌گوید: «به‌زودی بایستی به دنبال دریاچه ارومیه تنها در کتب تاریخی و یا عکس‌های قدیمی‌مان باشیم.»
تصویر ماهواره‌ای گاردین به نقل از رصدخانه ناسا که در تصویر چپ دریاچه ارومیه را در سال ۲۰۲۰ و در سمت راست این دریاچه را در حالی که خشک شده در سه سال بعد نشان می‌دهد
وجود بیش از ۸ هزار حلقه چاه آب غیرمجاز در مناطق کوهستانی البرز
گاردین در ادامه گزارش خود می‌نویسد: در همین حال آبهای زیرزمینی بخاطر هزاران حلقه چاه غیرمجاز، در حال از دست رفتن است. بیش از ۸ هزار چاه غیرمجاز تنها در مناطق کوهستانی البرز در شمال ایران یافت شده و هیچ کسی نیز نتوانسته است راهی پیدا کند تا کشاورزان مستأصل را از زدن چاه بازدارد؛ حتی اگر این کار سبب خطر فرونشست زمین شود. در همین ارتباط، «حمیدرضا جانباز» مشاور سابق معاونت آب و خاک وزارت کشاورزی در گفت‌وگو با گاردین گفت: ما ۸ هکتار زمینهای آبیاری در کشور داریم و ما یک میلیون چاه با عمق ۸۰ تا ۲۰۰ متری حفر کرده‌ایم. این بدان معناست که برای هر هکتار از زمینهای آبیاری در کشور، یک چاه وجود دارد. روی هم رفته آمارها نشان می‌دهند ایران از استخراج بیش از حد آب که ۴۳ میلیون متر مکعب بطور سالانه محاسبه می‌شد، رنج می‌برد.
وزارتخانه‌هایی که با همدیگر هماهنگ نیستند
گاردین در ادامه گزارش خود می‌نویسد: به نظر می‌رسد از لحاظ جهانی نیز پذیرفته شده است که مجموعه نهادهای کنترل کننده مصرف آب یا نهاد حکمرانی آب در ایران تکه پاره است؛ به طوری که اگرچه وزارت نیرو به تنهایی مسئول آب است؛ اما وزارتخانه‌های جهاد کشاورزی، وزارت کشور، فرمانداران و نمایندگان مجلس نیز همگی همین مسئولیت را دارند؛ اما با همدیگر هماهنگ نیستند.
سدهایی که بدون ارزیابی ساخته شدند
شینا انصاری، معاون رئیس جمهور و رئیس سازمان حفاظت از محیط زیست می‌گوید: «بطور مثال، بسیاری از سدها در گذشته بدون ارزیابی محیط زیستی ساخته شدند؛ اما از سال ۱۹۹۴ این ارزیابی‌ها اجباری شد. ما در تلاش هستیم تا اولویت‌بندی آب را تغییر داده و دریاچه‌ها و تالاب‌ها در اولویت قرار بگیرند. ما در حال رویارویی با این واقعیت هستیم که منابع آبی کاملا خالی هستند؛ بنابراین تلاش داریم گسترش شهرها را محدود کرده و صنایع بیشتری را در نزدیکی سواحل جنوبی قرار دهیم. این مسأله خیلی چالش برانگیز است.»
کشاورزی ۸۸ درصد از مصرف آب را شکل می‌دهد
گاردین در ادامه این گزارش می‌نویسد: حل مسأله کشاورزی از دیگر اولویت‌ها به شمار می‌رود؛ به طوری که کشاورزی تا ۸۸ درصد از مصرف آب را شامل می‌شود؛ اما تنها ۱۰ الی ۱۲ درصد از تولید ناخالص داخلی کشور [ایران] را شکل می‌دهد. بسیاری می‌گویند مصرف آب کشاورزان بایستی تقریبا به نصف کاهش یابد؛ بنابراین بجای اختصاص ۷۷ میلیارد متر مکعب آب به بخش کشاورزی، نیاز است که این میزان به ۴۰ میلیارد متر مکعب آب کاهش یابد. کشاورزان ایرانی بایستی از کشت محصولاتی که آب مصرف می‌کنند، نظیر برنج و یا هندوانه دست کشیده و یا بطور کامل از کشاورزی دست بکشند. هدف خودکفایی در زمینه غذا شاید که بایستی به حال تعلیق در بیاید. اما این اقدام که کشاورزان از کشت محصولاتی نظیر هندوانه و برنج به سمت پسته سوق داده شوند، کار آسانی نیست.
شینا انصاری، رئیس سازمان حفاظت از محیط زیست می‌گوید: «در نتیجه محدودیت‌های بزرگی که ما از آن رنج می‌بریم، گزینه دیگری به جز تغییر اساسی روشهایمان و سیاست‌ها در زمینه صنعت کشاورزی نداریم. این واقعیتی است که کشاورزی بیشترین آب را مصرف می‌کند؛ بنابراین بایستی ما بر روی این مسأله تمرکز کنیم. بسیاری از غلات ما در گذشته مصرف کننده آب بوده‌اند؛ به خصوص در حول و حوش رودخانه‌ها و تالاب‌ها. تغییر سیستم‌های آبیاری مهم است؛ اما تغییر خود غلات [در حال کشت] نیز به همین میزان اهمیت دارد. در مناطق مرکزی ایران ما به مانند ژاپن کشت فراوان برنج داریم؛ این بایستی تغییر پیدا کند. گاهی اوقات [این روشها] شامل یافتن روشهای جایگزین دآمدی است تا این جوامع تنها به [درآمد] کشاورزی وابسته نباشند.»
اجداد ما از قنات استفاده می‌کردند
شینا انصاری در ادامه مصاحبه خود با نشریه گاردین می‌گوید می‌توان برای حل مشکل دست به دامن سنت‌ها نیز شد. او می‌گوید: «در شماری از شهرهای باستانی ما مانند نائین، یزد و کرمان، اجداد ما از قنات -یک کانال آبی زیرزمینی- یا بادگیر استفاده می‌کردند. ما نشان داده‌ایم که قوه ابتکار داریم.» با این حال او بر این باور است ریشه بسیاری از مشکلات ایران در این است که در قرن گذشته، ایران از متدهای توسعه در غرب پیروی کرده است. او می‌گوید: «ما نیاز داریم درسهای تاریخی را با راه‌های مدرن کنترل انرژی و منابع آبی ادغام کنیم.»
تصویر گاردین به نقل از خبرگزاری آلمان (dpa) از کودکی در سیستان و بلوچستان که در محلی ایستاده که روزگاری دریاچه بوده
آیا کاهش مصرف سوخت‌های فسیلی امکان‌پذیر است؟
گاردین در ادامه این پرسش را مطرح می‌کند که در خصوص کاهش مصرف سوخت‌های فسیلی که تصویری بزرگتر [از این بحران] را ارائه می‌دهد، مسأله چطور است؟ حقیقت ساده این است که ایران نیز با دوراهی مشترکی که تمامی تولید کنندگان گازهای گلخانه‌ای با آن دست به گریبانند، روبروست؛ چیزی که سبب تغییرات اقلیمی در شکل وخیم‌تر شدن خشکسالی، [کاهش] بارش‌ها و موج گرما می‌شود. ایران سومین منابع نفتی در جهان را داراست و برای همین نیز اهمیت دارد که اقتصادش در خطر نیفتد.
تقاضا برای انرژی‌های تجدیدپذیر نظیر به سرعت در حال افزایش است
در ادامه گزارش گاردین آمده است: آیا نشانه‌هایی وجود دارد که ایران خواهان آن باشد که مسیرش را تغییر دهد؛ با بیش از ۲۰ سال تجربه و داشتن مدرک دکترا در زمینه مدیریت محیط زیست، شینا انصاری متخصصی اصیل به شمار می‌رود و انتخاب او به عنوان معاون رئیس جمهور به عنوان نشانه‌ای از این مسأله است که دولت جدید، تغییرات اقلیمی را جدی تلقی کرده است.
اما با این حال او می‌گوید که چگونه در بسیاری از نشست‌های جهانی او تأکید داشته است که مسائل محیط زیستی بایستی از تحریمها غیرقانونی یکجانبه مستثنی شوند. ؛ چرا که طبق استدلال او، این مسأله در خصوص یکپارچگی بشریت است. ادامه تحریمها یکی از دلایلی است که ایران به آن خاطر از تصویب توافقنامه پاریس به منظور محدود کردن انتشار گازهای گلخانه‌ای – با وجود آن که این سند را امضا کرده- سرباز زده است. «شاخص مستقل عملکرد تغییرات اقلیمی» (CCPI) ایران را در انتهای فهرست ۶۷ کشور قرار داده؛ اما به گفته شینا انصاری، تقاضا برای انرژی‌های تجدیدپذیر نظیر انرژی خورشیدی و بادی به خصوص در بخش خصوصی به سرعت در حال افزایش است. همچنین هدف‌گذاری شده است تا در زمینه انرژی‌های تجدید پذیر، ظرفیت ۱۲ هزار مگاواتی ایجاد شود؛ چیزی که باور عمومی بر این است که تا پایان طرح توسعه در سال ۲۰۲۸، صد در صد قابل دستیابی است. همچنین مسعود پزشکیان یک هدف بلندپروازانه‌تری برای ایجاد ۳۰ هزار مگاوات انرژی تا ظرف چند سال آینده دارد و به نشانه حمایت‌های سیاسی بیشتر از انرژی‌های تجدید پذیر، در افتتاحیه مراسم یک نیروگاه خورشیدی عظیم از سوی فولاد مبارکه که قرار است ۶۰۰ مگاوات انرژی خورشیدی را پس از بهره برداری تولید کند، شرکت کرده است.
مشکل مشعل سوزی
انصاری همچنین می‌گوید که دولت مصمم است کمک کند تا پدیده «مشعل سوزی» (پدیده سوزاندن گازهای اضافی در مکان‌های استخراج نفت و گاز) کاهش یابد. مشعل سوزی سالانه در ایران به تنهایی ۳۸ میلیون تن گازهای گلخانه‌ای را وارد جو می‌کند؛ رقمی که تقریبا معادل تمامی گازهای گلخانه‌ای است که سوئد و یا نروژ تولید می‌کنند.
گاردین در انتها می‌نویسد: اما سرعت تغییرات اقلیمی و بطور بحرانی تأثیر آن بر خشکسالی، ممکن است در پایان ثابت کند که [تغییرات اقلیمی و خشکسالی] خیلی سریع اتفاق می‌افتند.
