چرا سه کشور اروپایی اکنون فشار بر ایران را افزایش دادند؟
بهترین و بدترین سناریوهای ماههای آینده

در ۲۸ اوت، فرانسه، بریتانیا و آلمان سازوکار «اسنپبک» قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل را فعال کردند تا تحریمهای هستهای علیه ایران دوباره برقرار شود. این سازوکار به کشورهای عضو برجام اجازه میدهد تحریمهای لغو شده را بدون وتو بازگردانند. اقدام اروپاییها فشار فوری بر ایران ایجاد میکند، اما میتواند تنشها را افزایش دهد. بهترین سناریو، توافق موقت و بازگشت شفافیت هستهای است؛ بدترین سناریو، خروج ایران از ان.پی.تی و درگیری جدید است.
فرارو– کلسی داونپورت، مدیر سیاست منع اشاعه در انجمن کنترل تسلیحات
به گزارش فرارو به نقل از جاست سکیوریتی، در تاریخ ۲۸ اوت، سه کشور اروپایی عضو توافق هستهای ایران روندی را آغاز کردند تا تحریمهای سازمان ملل متحد، که بر اساس قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت در سال ۲۰۱۵ یا تعلیق شده بودند یا به شکلی بازتعریف شده بودند، دوباره برقرار شوند. در این پرسش و پاسخ، با کلسی داونپورت، مدیر سیاست منع اشاعه در انجمن کنترل تسلیحات، به بررسی معنای این اقدام، پیامدهای احتمالی آن و چرایی اهمیت آن پرداخته میشود.
پرسش: در سال ۲۰۱۵ و بلافاصله پس از امضای برنامه جامع اقدام مشترک (برجام)، شورای امنیت سازمان ملل متحد قطعنامه ۲۲۳۱ را به تصویب رساند تا توافق را هم تأیید و هم اجرایی کند. این قطعنامه ضمن تعلیق برخی محدودیتها بر برنامه هستهای ایران و بازتعریف سایر محدودیتها، سازوکاری موسوم به «کانال تدارکات» ایجاد کرد تا هرگونه انتقال کالاهای بالقوه مرتبط با فناوری هستهای به ایران بررسی و تأیید شود.
علاوه بر این، قطعنامه مکانیزم بیسابقهای به نام «اسنپبک» یا بازگشت خودکار تحریمها را طراحی نمود که در صورت نقض جدی و حلنشده مفاد برجام، ساختار پیشین تحریمهای سازمان ملل را دوباره فعال میکرد.
قطعنامه همچنین پیشبینی کرده بود که ده سال پس از اجرایی شدن برجام، تمام محدودیتهای شورای امنیت علیه ایران لغو شود؛ مگر آنکه پیش از آن، سازوکار «اسنپبک» فعال شده باشد. پرسش این است که پیش از ورود به موضوع اسنپبک، مهمترین ویژگیهای قطعنامه ۲۲۳۱ چه بوده و چرا نام آن امروز دوباره بر سر زبانها افتاده است؟
کلسی داونپورت: بین سالهای ۲۰۰۶ تا ۲۰۱۰، شورای امنیت سازمان ملل مجموعهای از قطعنامهها را علیه ایران تصویب کرد که شامل تحریمها و محدودیتهای گسترده بر برنامه هستهای این کشور میشد. این اقدامات پس از آن صورت گرفت که شورای حکام آژانس بینالمللی انرژی اتمی، ایران را به دلیل عدم پایبندی به توافقنامههای پادمانی الزامآور، به شورای امنیت گزارش کرد.
قطعنامه ۲۲۳۱ که در سال ۲۰۱۵ بر برجام صحه گذاشت، تحریمها و محدودیتهای هستهای سازمان ملل علیه ایران را بازتعریف کرد و نقش محوری در اجرای توافق ایفا نمود. این قطعنامه بلافاصله بخشی از تحریمها و فهرستهای مرتبط با فعالیتهای هستهای ایران را لغو کرد و برخی محدودیتها از جمله ممنوعیت غنیسازی اورانیوم که اجرای برجام مستلزم آن بود، برداشته یا اصلاح شدند. در عین حال، برخی تحریمها همچنان برقرار ماندند اما به صورت زماندار؛ بهطور مشخص، تحریم تسلیحاتی سازمان ملل برای پنج سال ادامه یافت و محدودیتهای مرتبط با انتقال موشکهای بالستیک نیز برای هشت سال پابرجا ماند.
علاوه بر این، قطعنامه ۲۲۳۱ سازوکاری نظارتی ویژه برای خرید و انتقال برخی مواد و کالاها به ایران ایجاد کرد که میتوانستند در برنامه هستهای این کشور مورد استفاده قرار گیرند. هر کشوری که قصد فروش یا انتقال چنین کالاهایی به ایران داشت، پیشاپیش باید از نهادی در چارچوب شورای امنیت تأیید میگرفت؛ نهادی که ایالات متحده و دیگر اعضای برجام در آن حق وتو داشتند. این سازوکار به «کانال تدارکات» مشهور شد.
قطعنامه ۲۲۳۱ همچنین مجموعهای از تعهدات الزامآور را برای تمامی کشورهای عضو سازمان ملل ایجاد کرد. بهعنوان نمونه، ممنوعیت ارائه کالاها و خدمات هستهای یا اقلام دوکاربرده به ایران خارج از کانال تدارکات شامل همه کشورها میشد. این قطعنامه همچنین دارای یک تاریخ انقضا است: ده سال پس از پذیرش برجام، تاریخی که در متن توافق «روز خاتمه» نامیده شده، مقرر میکند که «تمام مفاد این قطعنامه خاتمه یابند و هیچیک از قطعنامههای پیشین شورای امنیت درباره برنامه هستهای ایران ادامه نیابند.» در آن زمان، «شورای امنیت بررسی موضوع هستهای ایران را پایانیافته تلقی خواهد کرد و موضوع منع اشاعه از دستور کار شورا حذف خواهد شد.»
این اقدام عملاً پرونده هستهای ایران را در سازمان ملل میبندد؛ امری که برای تهران اهمیت ویژهای دارد، زیرا ایران میخواهد بهعنوان یک عضو «عادی» معاهده منع گسترش سلاحهای هستهای (NPT) شناخته شود. روز خاتمه، ۱۸ اکتبر امسال فرا میرسد و اگر قطعنامه ۲۲۳۱ منقضی شود، سازوکار «اسنپبک» که میتوانست تحریمهای چندجانبه علیه برنامه هستهای ایران را دوباره برقرار کند، همزمان از میان خواهد رفت.
پرسش: حالا درباره سازوکار اسنپبک بگویید؛ این روند چگونه کار میکند و چه کسانی میتوانند آن را فعال کنند؟
کلسی داونپورت: «اسنپبک» یک سازوکار منحصر به فرد است که به هر یک از مشارکتکنندگان در توافق هستهای، که عضو سازمان ملل نیز هستند، اجازه میدهد تحریمها و محدودیتهای سازمان ملل علیه ایران را که بر اساس قطعنامه ۲۲۳۱ لغو یا تغییر یافته بودند، دوباره برقرار کنند و این روند قابل مسدود شدن نیست. این سازوکار در قطعنامه ۲۲۳۱ گنجانده شد، زیرا اعضای گروه ۱+۵ (چین، فرانسه، آلمان، روسیه، بریتانیا و ایالات متحده) نگران بودند که در صورت نقض مفاد هستهای برجام توسط ایران، روند عادی شورای امنیت به هر یک از قدرتهای دارای حق وتو اجازه دهد مانع تصویب تحریمهای جدید و الزامآور شوند. اسنپبک تضمین میکند که تا اکتبر ۲۰۲۵، مسیر بدون امکان وتو برای بازگرداندن محدودیتهای چندجانبه مهم بر برنامه هستهای ایران در دسترس باشد.
برای فعالسازی سازوکار اسنپبک، هر مشارکتکننده در برجام که عضو سازمان ملل است (یعنی اعضای ۱+۵) میتواند به شورای امنیت اطلاع دهد که ایران دچار «عدم پایبندی مهم به تعهدات» در توافق هستهای شده است. در این صورت، رئیس شورای امنیت موظف است ظرف ۱۰ روز پیشنویس قطعنامهای را برای ادامه لغو تحریمهای تعیینشده در برجام ارائه کند. شورای امنیت ۳۰ روز فرصت دارد تا درباره این پیشنویس رأیگیری کند. اگر قطعنامه تصویب شود، تحریمهای قبلی بازنمیگردند؛ اما اگر مشارکتکنندهای که روند اسنپبک را آغاز کرده معتقد باشد نگرانیهایش رفع نشده است، میتواند این قطعنامه درباره ادامه تعلیق تحریمها را وتو کند و به این ترتیب تحریمها و محدودیتهای قبلی دوباره برقرار شوند.
ایالات متحده، پس از خروج از برجام در ماه مه ۲۰۱۸، دیگر نمیتواند سازوکار اسنپبک را فعال کند. دولت ترامپ تلاش کرده بود از این روند برای جلوگیری از پایان یافتن تحریم تسلیحاتی سازمان ملل علیه ایران در سال ۲۰۲۰ استفاده کند، اما رئیس شورای امنیت اعلام کرد که آمریکا دیگر «مشارکتکننده» در توافق هستهای محسوب نمیشود و بنابراین حقی برای فعالسازی اسنپبک ندارد.
پرسش: در ۲۸ اوت، سه کشور اروپایی یعنی فرانسه، بریتانیا و آلمان با ارسال نامهای به رئیس شورای امنیت سازمان ملل، سازوکار اسنپبک را فعال کردند تا ایران را برای عقبنشینی در برنامه هستهایاش تحت فشار قرار دهند. پیشتر گزارشهایی منتشر شده بود که اعضای برجام در حال گفتوگو درباره تمدید مفاد مربوط به «روز خاتمه» بودند؛ اقدامی که میتوانست زمان بیشتری فراهم کند و نیاز به تصمیمگیری فوری درباره فعالسازی اسنپبک را به تأخیر بیندازد. پرسش این است که آغاز این روند توسط سه کشور اروپایی در عمل چه معنایی دارد و آیا این اقدام در این مرحله تصمیم درستی بوده است؟
کلسی داونپورت: سه کشور اروپایی در شرایطی بسیار پیچیده قرار داشتند. از سال ۲۰۱۹، نقضهای برجام، ایران را عملاً به آستانه دستیابی به توانایی تسلیحات هستهای رسانده بود. اوضاع با حملات آمریکا و اسرائیل در ژوئن تشدید شد و در پی آن، ایران همکاری خود با آژانس بینالمللی انرژی اتمی را تعلیق کرد؛ اقدامی که نقض تعهدات الزامآور پادمانی محسوب میشود و هرگونه نظارت بینالمللی بر فعالیتهای هستهای ایران را مختل کرد. در این میان، خودداری روسیه و چین از محکوم کردن این رخدادها، شک و نگرانی عمیقی ایجاد کرد مبنی بر اینکه آیا شورای امنیت در آینده حاضر خواهد بود ایران را تحریم کند یا خیر. بنابراین، اگر سه کشور اروپایی اقدام به فعالسازی اسنپبک نمیکردند، این سازوکار منقضی میشد و به احتمال زیاد، شورای امنیت جز در صورت شواهد آشکار ساخت سلاح، هیچ فشار تازهای بر تهران اعمال نمیکرد.
از سوی دیگر، فشار زمانی زمانی مؤثر است که با یک مسیر دیپلماتیک معتبر همراه باشد. در شرایط فعلی، مشخص نیست که ایالات متحده مذاکرات را یک ضرورت فوری ببیند یا ایران، آمریکا را بهعنوان یک شریک قابل اعتماد در گفتگوها تلقی کند، هرچند هر دو طرف همچنان بهطور لفظی از ایده توافق حمایت میکنند. از سوی دیگر، ایران نمیخواهد این برداشت ایجاد شود که در برابر فشارها تسلیم شده است، بنابراین آغاز روند اسنپبک احتمالاً واکنش متقابل ایران از جمله تهدید به خروج از معاهده منع گسترش سلاحهای هستهای را به دنبال خواهد داشت. در نتیجه، فعالسازی اسنپبک میتواند تنشها را افزایش دهد و مسیر ایالات متحده و ایران را دوباره به سوی تقابل بازگرداند.
با فعالسازی سازوکار اسنپبک، سه کشور اروپایی یک ضربالاجل ۳۰ روزه تعیین کردهاند تا فرصت لازم برای رسیدن به توافق فراهم شود و از اجرای کامل اسنپبک جلوگیری شود. این اقدام میتواند فوریت لازم را به مذاکرات تزریق کند، البته در صورتی که هر دو طرف آمادگی واقعی برای گفتوگو داشته باشند؛ اما همچنان چالشهای بزرگی پیش روی آنهاست. در بهترین حالت، سه کشور اروپایی با همکاری ایالات متحده به دنبال توافقی محدود خواهند بود که در ازای گامهای ایران برای کاهش ریسک هستهای، اسنپبک را به تعویق بیندازد یا تمدید کند. آنها در بیانیه ۲۸ اوت خود نیز به همین نکته اشاره کردند و اعلام کردند: «ما از این دوره ۳۰ روزه برای ادامه تعامل با ایران بر سر پیشنهاد تمدید یا هر تلاش دیپلماتیک جدی دیگر برای بازگرداندن پایبندی ایران به تعهداتش استفاده خواهیم کرد.»
بهویژه به دلیل دشواریهای راستیآزمایی پس از حملات به تأسیسات هستهای ایران، بازگرداندن کامل پایبندی ایران به برجام ظرف ۳۰ روز واقعبینانه نیست؛ با این حال، سه کشور اروپایی نشان دادهاند که حاضرند به توافقی کمتر از آن رضایت دهند. آنها در نامهای به تاریخ ۸ اوت اعلام کردند که در صورت ازسرگیری مذاکرات و «پرداختن به برخی نگرانیهای فوری جامعه بینالمللی درباره شفافیت برنامه هستهای ایران»، آمادهاند اسنپبک را برای شش ماه تمدید کنند.
پرسش: مطابق انتظار، ایران اقدام سه کشور اروپایی را «غیرقانونی و بیاساس» محکوم کرده است. وزارت خارجه آمریکا نیز در بیانیهای اعلام کرده است: «در هفتههای پیش رو، با [سه کشور اروپایی] و سایر اعضای شورای امنیت سازمان ملل همکاری خواهیم کرد تا بازگرداندن تحریمها و محدودیتهای بینالمللی علیه ایران را بهطور موفقیتآمیز به سرانجام برسانیم…» از یک سو، ایالات متحده نقش کلیدی در بازگرداندن مذاکرات به مسیر اصلی دارد، البته اگر اساساً چنین امکانی وجود داشته باشد. اما پس از پیوستن به کارزار بمباران اسرائیل و حمله به برنامه هستهای ایران در تابستان امسال، اعتبار آمریکا بهشدت آسیب دیده است. با فرض اینکه دونالد ترامپ، رئیسجمهور آمریکا، همچنان خواهان دستیابی به توافق باشد (که شاید در این مرحله فرضی بزرگ باشد)، پرسش این است که اگر مسیری دیپلماتیک برای جلوگیری از اجرای اسنپبک وجود داشته باشد، آن مسیر چه شکلی خواهد داشت؟
کلسی داونپورت: عباس عراقچی، وزیر خارجه ایران، اعلام کرده است که ایران همچنان علاقهمند به مذاکراتی «عادلانه و متوازن» درباره برنامه هستهای خود است. با این حال، برای ازسرگیری گفتوگوها، عراقچی تأکید کرده که ایران به دنبال دریافت تضمینهایی است مبنی بر اینکه حقوق هستهایاش تحت معاهده منع گسترش سلاحهای هستهای (NPT) رعایت خواهد شد و در طول مذاکرات، هیچگونه اقدام تجاوزکارانه یا نظامی علیه این کشور انجام نخواهد شد.
برای پاسخ به نگرانیهای ایران و همچنین ریسکهای اشاعهای که سه کشور اروپایی در بیانیه ۲۸ اوت خود درباره اسنپبک مطرح کردند، ایالات متحده و ایران میتوانند بر سر یک توافق موقت وارد مذاکره شوند. چنین توافقی میتواند شامل تعهد ایران به اجازه ورود دوباره بازرسان آژانس بینالمللی انرژی اتمی به تمام تأسیسات هستهای و همکاری در حسابرسی ذخایر اورانیوم غنیشده ۶۰ درصدی باشد؛ ذخایری که پس از بمبارانهای اسرائیل و آمریکا در ماه ژوئن وضعیت آنها نامشخص مانده است. همچنین، این توافق موقت میتواند به رسمیت شناختن حقوق ایران در داشتن برنامه هستهای صلحآمیز تحت معاهده منع گسترش سلاحهای هستهای (NPT) را نیز تضمین کند.
در مقابل، ایالات متحده میتواند با همکاری سه کشور اروپایی، روسیه و چین بر روی یک قطعنامه شورای امنیت کار کند که سازوکار اسنپبک را برای شش ماه تمدید کند. این قطعنامه میتواند همچنین همه کشورها را به حمایت از مذاکرات برای رسیدن به یک توافق جامع تشویق کند. برای آنکه آمریکا در این روند بازیگری معتبرتر داشته باشد، احتمالاً لازم است متعهد شود که دستکم برای شش ماه از هرگونه اقدام نظامی علیه ایران یا حمایت از اقدامات نظامی دیگر کشورها خودداری کند. هرگونه حمله بیشتر علیه ایران به احتمال زیاد غیرقانونی تلقی میشود و هرچند دولت ترامپ ممکن است تمایلی به کنار گذاشتن تهدید به زور نداشته باشد، او دیگر برنامه هستهای ایران را یک تهدید فوری نمیبیند و هدفش جلوگیری از رویارویی گستردهتر میان آمریکا و ایران است. بنابراین، تعهد به پرهیز از اقدام نظامی برای شش ماه، توافق آتشبسی را که ترامپ در ژوئن اعلام کرد تحکیم میبخشد، بدون آنکه امنیت ایالات متحده را تضعیف کند؛ همچنین تنشها را کاهش داده و زمان لازم برای مذاکرات درباره یک توافق جامع را فراهم میآورد.
پرسش: اگر دیپلماسی در این بازه زمانی فشرده به نتیجه نرسد و تحریمها ماه آینده از طریق سازوکار اسنپبک دوباره برقرار شوند، معماری تحریمهای سازمان ملل علیه برنامه هستهای ایران چه شکلی خواهد داشت؟ همچنین، برای بقیه جهان، کدام فعالیتهایی که هماکنون طبق قطعنامه ۲۲۳۱ مجاز هستند، دوباره ممنوع خواهند شد؟
کلسی داونپورت: بازگرداندن تحریمهای سازمان ملل علیه ایران تأثیر اقتصادی گستردهای نخواهد داشت، اما از نظر پیامدهای دیگر، به معنای پایان رسمی دوران برجام است. دلیل این امر آن است که موضع شورای امنیت سازمان ملل پیش از برجام دوباره اعمال میشود و بدون اصلاحات گسترده، بسیاری از استثناها و سازوکارهای نوآورانهای که در قطعنامه ۲۲۳۱ وجود داشتند، اجرای مفاد برجام را غیرممکن میسازند. از نظر اقتصادی، وقتی دولت ترامپ در مه ۲۰۱۸ از برجام خارج شد و تحریمهای ایالات متحده را بازگرداند، با وجود پایبندی ایران به توافق، تقریباً همه تعاملات اقتصادی مجاز تحت برجام متوقف شد.
اما آنچه بهطور مستقیمتر به برنامه هستهای ایران مربوط است، مفاد شورای امنیت درباره فعالیتهای هستهای این کشور است. سازوکار اسنپبک ممنوعیتهایی را دوباره برقرار میکند که ایران آنها را ناقض حقوق هستهای خود تحت معاهده منع گسترش سلاحهای هستهای (NPT) میداند از جمله الزام به تعلیق غنیسازی اورانیوم و ممنوعیت هرگونه فعالیت در حوزه رآکتورهای آبسنگین. همچنین بازپردازش پلوتونیوم و سرمایهگذاری در فعالیتهای هستهای خارج از کشور را ممنوع میسازد. علاوه بر این، ممنوعیت هرگونه فعالیت مرتبط با توسعه موشکهای بالستیک نیز بازخواهد گشت. علاوه بر اجرای این تحریمها، همه کشورهای عضو سازمان ملل موظف خواهند بود از ارائه هرگونه مواد یا تجهیزات که میتواند در برنامههای هستهای یا موشکی ایران به کار رود خودداری کنند.
پرسش: اجرای تحریمها معمولاً زمانی آسانتر است که میان بازیگران کلیدی، از جمله کشورهایی که مایل به تجارت با ایران هستند، بر سر اهداف تحریمها هماهنگی وجود داشته باشد و یک روند دیپلماتیک واقعی برای رسیدن به این اهداف در جریان باشد. آیا فکر میکنید که در حال حاضر توافقی بر سر اهداف برنامه هستهای ایران وجود دارد و چشماندازی برای یک روند دیپلماتیک پایدار پیش روست؟ اگر چنین توافق و روندی وجود ندارد، آیا انتظار دارید که اجرای رژیم تحریمهای سازمان ملل با مشکلات قابل توجهی مواجه شود؟
کلسی داونپورت: اجماع بر این است که ایران باید یک کشور غیرهستهای باقی بماند و عضو معاهده منع گسترش سلاحهای هستهای (NPT) باشد، اما اختلافات جدی میان بازیگران کلیدی بر سر استراتژیهای جلوگیری از دستیابی ایران به سلاح هستهای، نقش تحریمها و تعیین مسئولیت بحران کنونی وجود دارد. برای نمونه، روسیه و چین با بازگرداندن تحریمهای سازمان ملل مخالفاند. خطر واقعی آن است که هیچیک از این دو کشور، حتی با وجود الزام قانونی، تحریمهای بازگرداندهشده را اجرا نکنند، اگر سازوکار اسنپبک پس از ۳۰ روز عملی شود. بازگرداندن تحریمها پس از حملات اسرائیل و آمریکا به ایران، پیش از آنکه دیپلماسی مسیر کامل خود را طی کند، این ریسک را به همراه دارد که کشورهای بیشتری این اقدام را ناعادلانه تلقی کنند و آن را نمونهای دیگر از تضعیف ضمانتهای معاهده ان.پی.تی توسط قدرتهای هستهای بدانند؛ ضمانتهایی که به کشورها اجازه میدهد برنامههای هستهای صلحآمیز خود را دنبال کنند.
شورای امنیت ابزار چندانی برای وادار کردن کشورها به اجرای قطعنامهها؛ حتی آنهایی که الزامآور هستند ندارد و اساساً به تعهد اعضا برای اجرای آنها متکی است. بنابراین، این احتمال واقعی وجود دارد که تلاش سه کشور اروپایی برای اعمال فشار، نتیجه معکوس بدهد و کشورها را به نادیده گرفتن مفاد شورای امنیت سوق دهد و ایران را به اقدامات تلافیجویانه وادارد.
پرسش: بهترین و بدترین سناریوهایی که در ماههای آینده میتوان متصور شد چیست؟
کلسی داونپورت: در بهترین سناریو، سه کشور اروپایی و ایالات متحده برنامهای برای یک مذاکره سریع و عملگرایانه با ایران دارند که منجر به تمدید سازوکار اسنپبک شود، شفافیت در برنامه هستهای ایران را بازگرداند، نگرانیهای تهران درباره امنیت تأسیسات هستهایاش را برطرف کند و زمینه را برای دیپلماسی بیشتر فراهم سازد. در بدترین سناریو، ایران در واکنش به اسنپبک از معاهده منع گسترش سلاحهای هستهای خارج میشود و یا به احتمال بیشتر، بهطور مخفیانه وارد مسیر تسلیحاتی میشود. در چنین وضعیتی، به احتمال زیاد درگیری میان ایران، اسرائیل و ایالات متحده دوباره شعلهور خواهد شد.