هر لحظه حس می‌کنید می‌خواهد فرو بریزد/ آتش‌نشانی به‌تنهایی نمی‌تواند

تهران ۲۷هزارو ۶۳۱ ساختمان پرخطر دارد؛ این را آخرین داده‌های سازمان آتش‌نشانی و رصد ساختمان‌های شهر از نظر ایمنی مقابل حریق مشخص کرده است.

به گزارش شرق، از سوی دیگر، سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران نیز با همکاری ۹ دستگاه دیگر، حدود ۱۶ هزار ساختمان «بلند» و «مهم» را از نظر ایمنی سازه ارزیابی کرده که تا امروز وضعیت حدود ۹ هزار ساختمان، ثبت میزان مخاطره شده و در دسته‌بندی‌های ایمنِ مشروط تا ناایمنِ با خطر زیاد، قرار داده است.

اینها در حالی است که تهران از جهات مختلف در سایه خطر زیست می‌کند. تغییرات اقلیمی و مدیریت ناصحیح منابع آبی، وجود مخاطرات طبیعی مثل سیل، زلزله و فرونشست زمین را افزایش داده است. وجود گسل‌های متعدد شهر تهران نیز عامل دیگری است که باعث شده همواره کارشناسان درباره بروز زلزله در پایتخت هشدار بدهند.

اما از سوی دیگر، تجربه جنگ ۱۲روزه، بیش از همیشه نشان داد که ایمنی ساختمان‌ها نه دستورالعملی دست‌وپاگیر برای ساخت‌وساز، بلکه امری حیاتی است. در شرایطی که مراکز مرتبط، سالانه گزارش‌های تکان‌دهنده‌ای از وضعیت ایمنی ساختمان‌های شهر می‌دهند، اما بحران‌های احتمالی پیش‌رو در ساحت مدیریتی چندان جدی به نظر نمی‌رسند. 

بحران؛ از بیمارستان‌های امام خمینی و سینا تا رسول اکرم و یافت‌آباد

بازدید ۸۱هزارو ۸۲۷ ساختمان، نتایج هولناکی را مقابل چشمان شهروندان تهرانی قرار داده است؛ ۲۷هزارو ۶۳۱ ساختمان در رده ساختمان‌های پرخطر، ۵۰هزارو ۸۵۸ ساختمان در رده میان‌خطر و سه‌هزارو ۲۴۸ ساختمان در رده کم‌خطر، به‌علاوه ۵۴ ساختمان با وضعیت بحرانی.

این، بخشی از نتایج پایش سازمان آتش‌نشانی است که اواسط پاییز سال جاری از شرایط ساختمان‌های پایتخت منتشر شد؛ رصدی که امنیت ساختمان‌های تهران را فقط در برابر حریق مشخص می‌کند. 

مهدی بابایی، رئیس کمیته ایمنی شورای شهر تهران، آبان‌ماه امسال پس از انتظار گزارش سازمان آتش‌نشانی درباره وضعیت بیمارستان‌های موجود در این فهرست گفت: «بیمارستان‌های امام خمینی، شهدای یافت‌آباد، سینا و رسول اکرم به دلیل قدمت بالا در فهرست ساختمان‌های بحرانی قرار دارند و به بازسازی نیازمندند. ایمنی بیمارستان‌ها اهمیت بسیار بالایی دارد، چراکه نقاط حساسی هستند و باید در اولویت ایمن‌سازی قرار بگیرند. در این راستا باید هرچه سریع‌تر موارد ناایمنی آن‌ها رفع شود».

«پ»، پرستار یکی از این بیمارستان‌هاست و در گفت‌وگویی با تأکید بر اینکه به نظر نمی‌رسد کار جدی در این زمینه انجام شود، از حالا نگران خطراتی مانند جنگ و زلزله است: «چند وقت پیش اعلام کردند که بیمارستان ما جزء بیمارستان‌های خطرناک است. می‌گویند ناایمن است و شرایط خوبی ندارد؛ یعنی هم آتش‌نشانی این را تأیید کرده و هم سازمان مدیریت بحران. البته نیازی به این کارها هم نبود. یک نفر در این بیمارستان راه برود هم متوجه اوضاع وخیم ما می‌شود. همه چیز فرسوده است؛ از در و دیوار گرفته تا لوازم و تجهیزات پزشکی. بعید است که کسی بتواند به این سادگی‌ها کاری از پیش ببرد. حالا تصور کنید چیزی شبیه جنگ خردادماه تکرار شود، یا نه اصلا زلزله بیاید».

او می‌گوید پیشرفت کارها در بیمارستانی که او کار می‌کند، بسیار ضعیف است: «من بیمارستان‌های دیگری را هم می‌شناسم که در این فهرست قرار داشتند و تخلیه شدند، اما بیمارستان ما پیشرفت خاصی نداشته است. حالا نمی‌دانم چه کسی پیگیری نمی‌کند اما موضوع مهم این است که بیمارستان‌ها یکی از مهم‌ترین مراکز هستند. امنیت آن‌ها هم باید در اولولیت قرار گیرد». 

خوابگاه دانشجویی؛ هر لحظه خطر ریزش

از دیگر مراکز درخورتوجه که فهرست پرخطرهای زیادی نیز داشتند، مدارس بود. از مجموع شش‌هزارو ۴۲۰ مدرسه که شامل هزارو ۵۰۴ مهدکودک و پیش‌دبستانی، دوهزارو ۵۰ مدرسه ابتدایی، دوهزارو ۳۸۳ مدرسه متوسطه فنی و حرفه‌ای و کار و دانش و ۸۸ مدرسه کودکان استثنائی و متوسطه استثنائی (دوهزارو ۹۱۳ مدرسه غیردولتی و سه‌هزارو ۱۲۹ دولتی) می‌شود، تاکنون ۴۳ پرونده تشکیل شده و فقط سه مورد به تأییدیه نهایی رسیده‌اند؛ یعنی فقط سه مدرسه پایتخت از این فهرست تأیید نهایی را کسب کردند.

ما همان روزها در گزارشی مجزا به این موضوع پرداختیم و حتی از مدیرکل نوسازی، توسعه و تجهیز مدارس استان تهران نیز ماجرا را پیگیر شدیم اما پاسخ «عباس زارع» این بود که آمارها تفسیرپذیر است: «آمار آتش‌نشانی نیازمند تفسیر دقیق‌تری است. موضوع ایمنی مدارس ابعاد گسترده‌ای دارد و دریافت تأییدیه نهایی آتش‌نشانی فقط یکی از مراحل فرایند ایمن‌سازی است. درحال‌حاضر بخش درخورتوجهی از مدارس تهران دارای سیستم‌های ایمنی فعال، مقاوم‌سازی سازه‌ای و تجهیزات ایمنی استاندارد هستند، اما ممکن است در فرایند اداری دریافت گواهی نهایی، برخی موارد مستندسازی یا تکمیل پرونده در حال انجام باشد. اداره کل نوسازی مدارس استان تهران در سال‌های اخیر با جدیت موضوع ایمنی و استحکام بناها را دنبال کرده و با همکاری شهرداری تهران و سازمان آتش‌نشانی، پروژه‌های متعددی در زمینه بهسازی، مقاوم‌سازی و حذف مدارس فرسوده را در دستور کار دارد؛ بنابراین جای نگرانی نیست». 

در همین فضای آموزشی، خوابگاه‌ها هم ازجمله نقاط حساس محسوب می‌شوند. خوابگاه دانشگاه شریعتی (واقع در بزرگراه شهید تندگویان، خیابان میثاق جنوبی) و خوابگاه دانشگاه شاهد (واقع در اتوبان خلیج فارس، نرسیده به عوارضی تهران-قم) جزء ساختمان‌های بحرانی فهرست آتش‌نشانی بودند؛ موضوعی که ساکنان این خوابگاه را نگران کرده است.

«ز» که دانشجوی سال دوم است، با اشاره به هزینه زندگی در خوابگاه می‌گوید: «دوره‌های گذشته زندگی خوابگاهی سرشار از خاطرات شیرین بود. قدیمی‌ها که تعریف می‌کنند، آدم باورش نمی‌شود که آن‌ها هم خوابگاه را دیده‌اند و ما هم در خوابگاه به سر می‌بریم. خدماتی که به ما به عنوان دانشجو نمی‌دهند هیچ، اوضاع خوابگاه هم به نحوی است که هر لحظه حس می‌کنید می‌خواهد فرو بریزد».

بابایی نیز دو هفته پیش در صحن شورای شهر و در تذکر پیش از دستور خود به این موضوع اشاره کرده و گفته بود: «دادستانی تهران حدود ۲۰۰ خوابگاه را به آتش‌نشانی اعلام کرده است تا آتش‌نشانی این تعداد را مورد رصد و پایش قرار دهد. از وزارتخانه متبوع انتظار داریم درباره این مسئله پیگیری و توجه جدی صورت بگیرد. شاخص ایمنی در برنامه چهارساله یک‌چهارم بوده است؛ در این برنامه ۴۴۵ شاخص وجود داشت که ۹۴ شاخص آن در حوزه ایمنی بود و می‌توانم بگویم مشعشع‌ترین دوره در حوزه توجه به ایمنی است». 

آتش‌نشانی به‌تنهایی نمی‌تواند

کامران عبدولی، سرپرست معاونت حفاظت و پیشگیری حریق سازمان آتش‌نشانی و خدمات ایمنی شهرداری تهران در شرح اقدامات این سازمان می‌گوید: «در این حوزه کاملا به عنوان یک نهاد اخباردهنده و تذکردهنده ورود می‌کند. اینکه اقدام علمی رخ بدهد یا خیر، اساسا در حیطه کاری و اختیاری ما نیست. با وجود این، ما و همکارانمان همیشه دنبال روزنه‌ای بوده‌ایم تا بتوانیم بیشتر و بهتر تأثیرگذار باشیم و در میدان عمل کنار امنیت مردم باشیم. تا به همین امروز هم توانسته‌ایم ۱۲۹ مورد ساختمان ناایمن با وضعیت بحرانی را به ۵۴ مورد برسانیم. حتی ذی‌نفعان را هم پای کار آورده‌ایم، اما همه کارها را هم نمی‌توانیم به‌تنهایی انجام دهیم». 

او با اشار به موانع پیش‌رو توضیح می‌دهد: «به طور مثال همین حالا ۱۲ مورد از این ۵۴ ساختمان، مسکونی هستند. برخی از آن‌ها در محله شهر ری قرار دارند که ایمن‌سازی‌شان هم صفر است. شما وارد ساختمان می‌شوید و می‌بینید که به طور مثال همسایه‌های آن ساختمان درباره پرداخت شارژ هم مسئله دارند. آن‌وقت چطور آتش‌نشانی به‌تنهایی از پس معضل ایمن‌سازی آن‌ها بربیاید؟».

عبدولی موردی دیگر در منطقه ۱۶ را مثال می‌زند: «مثلا ساختمانی داشتیم در منطقه ۱۶ که رسانه‌ای هم شد. دادستان ورود کرد تا سند را تحویل مردم بدهد. یعنی تا پای گرفتن حکم دادستانی هم پیش می‌رویم اما هر مکانی مختصات خودش را دارد که سازمان ما یا شهرداری به‌تنهایی نمی‌تواند معضل آن را برطرف کند». 

یکی از مکان‌هایی که دشواری ورود و بررسی آن‌ها زیاد است، مراکز دولتی هستند: «همین بیمارستان‌ها یا مراکز دولتی مثل دانشگاه که شما به آن اشاره می‌کنید هم ما ورود کرده‌ایم. تذکر داده‌ایم و بارها حساسیت‌های پیرامونی‌شان را برشمردیم. اما ما که نمی‌توانیم حکم تعطیلی برایشان صادر کنیم. یک بوروکراسی پیچیده در این زمینه وجود دارد که نیازمندی همکاری و تعامل سایر نهادها را برجسته می‌کند. سازمان داوطلب می‌شود تا با هزینه خودش مشاوره ایمن‌سازی بدهد چون نگاه غیرانتفاعی است و هدف اصلی، ارتقای ایمنی شهر است». 

عبدولی می‌گوید وقتی متولیان موازی‌کاری کنند، رسیدن به یک هدف دشوار می‌شود: «شما تصور کنید که ما بارها نسبت به ناایمن‌بودن بخش‌های قابل توجهی از بازار تهران هشدار داده‌ایم. پنج سال است که طرحش را هم ارسال کرده‌ایم اما به جایی نمی‌رسد. در زمینه فرهنگ‌سازی و آموزش هم خیلی تلاش می‌کنیم اما همان‌طور که گفتم به‌تنهایی نمی‌توانیم در این زمینه تغییر بنیادین ایجاد کنیم.

همین حالا مسئله ایمنی، متولیان زیادی دارد؛ از پدافند غیرعامل گرفته تا سازمان مدیریت بحران، هلال‌احمر، سازمان مهندسی، سازمان نوسازی و برخی نهادهای امنیتی. در شرایط عادی همه پاسخ‌گو هستند، ولی به محض اینکه حادثه‌ای رخ می‌دهد، آتش‌نشانی نخستین ارگانی است که وارد عمل می‌شود و تأسف‌برانگیز آنجاست که در نهایت هم مؤاخذه می‌شود.

با اینکه اختیار عمل محدودی دارد اما انتظارات از سازمان آتش‌نشانی بالاست. این میزان موازی‌کاری در این حوزه باید از بین برود تا متولی اصلی با اختیار عمل خود بتواند موانع موجود را پشت سر گذاشته و گام جدی‌تری در زمینه ایمنی شهر بردارد». 

رصد ۱۶ هزار ساختمان بلند و مهم

اما فهرست آتش‌نشانی همه ماجرای ایمنی ساختمان‌های تهران نیست. سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران نیز ساختمان‌ها را از نظر ایمنی سازه بررسی می‌کند؛ یعنی درست همان‌جایی که با وقوع مخاطره طبیعی همچون زلزله مواجه است. این سازمان نیز طی تفاهم‌نامه‌ای که ۹ دستگاه دیگر از جمله وزارت راه و شهرسازی، نظام مهندسی، معاونت فنی و عمرانی شهرداری، فاوای (سازمان فناوری اطلاعات و ارتباطات) شهرداری، وزارت کار و… انجام داده است، تا به حال حدود ۱۶ هزار ساختمان «بلند» و «مهم» را ثبت کرده و درباره وضعیت حدود ۹ هزار ساختمان نیز ثبت سطح مخاطره شده که البته داده‌های این ارزیابی تا به حال در اختیار رسانه‌ها قرار نگرفته است. 

«علی شریفی»، معاون پیشگیری و کاهش خطر سازمان پیشگیری و مدیریت بحران تهران با اشاره به این ارزیابی که از دو سال پیش آغاز شده است، می‌گوید: «در قانون مدیریت بحران، ماده ۱۴ به تشریح وظایف درباره ساختمان‌ها پرداخته است. بند «ض» این قانون، درباره ایمنی ساختمان‌ها در مقابل یک‌سری مخاطرات است که وزارت مسکن و شهرسازی هم دراین‌باره تفاهم‌نامه‌هایی امضا کرده است. از بخش تفاهم‌نامه با مرکز تحقیقات، بخش حریق بر عهده سازمان آتش‌نشانی و بخش ایمنی مقابل زلزله با ماست.

از آنجایی که بخش ایمنی سازه در مقابل زلزله از همه برای ما مهم‌تر است، با مرکز تحقیقات راه و مسکن و شهرسازی قراردادی بستیم که به ارزیابی ساختمان‌های «بلند» و «مهم» بپردازند. پروژه‌ای که دو سالی می‌شود که در جریان است و تا به حال ۱۶ هزار ساختمان ارزیابی شده‌اند و گزارش حدود ۹ هزار ساختمان به دست ما رسیده که در چهار سطح دسته‌بندی شده‌اند. سطح A، ساختمان‌های ایمن مشروط، سطح B، ساختمان‌های ناایمن با خطر کم، سطح C، ساختمان‌های ناایمن با خطر زیاد و سطح D، ساختمان‌های ناایمن با خطر زیادی است که حتما باید تخریب و نوسازی شوند».

او با اشاره به اسامی برخی از بیمارستان‌ها که در این ارزیابی ثبت شدند، ادامه می‌دهد: «پیرو همین طرح، چندین ساختمان مهم از جمله بیمارستان رسول اکرم، بوعلی، فجر و لولاگر و یا مرکز تجارت جهانی میدان فردوسی، اقدامات قابل توجهی انجام داده‌اند و برخی حتی عملیات تخلیه و نوسازی را هم آغاز کرده‌اند». 

نیازمند مدیریت یکپارچه شهری هستیم

شریفی با تفکیک ابعاد مختلف بحران درباره جنگ و مخاطرات طبیعی توضیح می‌دهد: «قانون مدیریت بحران کشور مصوب سال ۹۸، مخاطرات اجتماعی که در حوزه امنیتی و انتظامی باشند را در حوزه کاری بحران دسته‌بندی نمی‌کند. به خاطر اینکه تصمیم‌گیری در این زمینه هم مسئولیت‌های خاص خودش را دارد. به این معنا که شما تصور کنید که نیاز به تخلیه در شرایط اضطرار وجود دارد. به این منظور، اگر زلزله رخ داده باشد، مردم باید از خانه خارج شوند و در فضای باز ساکن شوند.

اگر سیل رخ دهد باید به طبقات بالا بروند و اگر جنگ رخ دهد باید زیر زمین بروند. در معاونت پیشگیری و کاهش خطر، سیل و زلزله مدنظر قرار می‌گیرد و ارزیابی ساختمان‌ها هم بر همین اساس، مبتنی بر وضعیت سازه است. قطعا که در جنگ اگر سازه مقاوم‌تر باشد و محیطی در اطراف محل سکونت افراد مورد حمله قرار گیرد، میزان خسارت و آسیب پایین می‌آید.

به همین جنگ ۱۲روزه هم که نگاه کنید، متوجه خواهید شد که برخی منازل که استحکام سازه‌ای بهتری داشتند، کمتر هم آسیب دیدند. البته در همین ستاد بحران هم معاونت پدافند غیرعامل هم وجود دارد که به موضوعاتی چون پناهگاه و آمادگی مربوط به جنگ ورود می‌کند». 

به گفته او، البته در قانون مقررات ساختمان نیز به مسئله بروز جنگ اشاره شده است: «مبحث ۲۱ قانون مقررات ساختمان به برخی از موارد مرتبط با جنگ اشاره می‌کند. یکی از آن موارد لزوم وجود فضای امن در ساختمان‌هاست که بر همین اساس هم وجود پاگردهای امن در برخی از ساختمان‌ها مورد توجه ویژه قرار می‌گیرد. موضوع بعدی اشاره به مصالح ترکش‌شونده است.

مصالحی شبیه به شیشه که در شرایط جنگی خودش در نقش ترکش عمل می‌کند. حتی در فضای شهری هم تلاش می‌شود که در ایستگاه‌های اتوبوس مثلا به‌جای شیشه خالص از لمینیت سکوریت استفاده شود. حریم آوار هم از جمله موارد مهمی است که به‌ویژه درباره ساختمان‌های بلندمرتبه بسیار بر آن تأکید می‌شود. اینکه اندازه یک‌دوم ارتفاع ساختمان با معبر فاصله وجود داشته باشد که در صورت ریزش، آسیب کمتری به عابران ایجاد شود و خیابان بسته نشود». 

معاون پیشگیری و کاهش خطر سازمان پیشگیری و مدیریت بحران تهران، در پایان ضرورت مدیریت یکپارچه شهری را یکی از اصلی‌ترین روش‌ها برای مدیریت بهتر شرایط اضطرار معرفی می‌کند: «نبود مدیریت یکپارچه شهری یکی از نقاط ضعف جدی است که ما در شرایط بحرانی با آن مواجه می‌شویم. شما تصور کنید که شهرداری مدیر خودش را دارد، اداره آب و گاز و برق هم هرکدام جداگانه مدیریت می‌شوند. در حالی که در بسیاری از کشورهای دنیا در حال حاضر، شهرداری تصمیم‌گیرنده همه این ارگان‌هاست و چنین فضای یکپارچه‌ای در شرایط بحرانی بسیار برای تصمیم‌گیری حیاتی است و سرعت عمل را بالا می‌برد.

در واقع وجود نهادهایی که به طور موازی در یک حوزه نقش دارند، باعث تقسیم وظایف نمی‌شود. سازمان هواشناسی، پژوهشگاه زلزله، ما در ستاد بحران، مرکز تحقیقات راه و شهرسازی و چندین نهاد دیگر فقط در موضوع زلزله نقش دارند. در حالی که زلزله یک مخاطره زمین‌شناسی است اما فرونشست و تنش آبی هم از منشأهای آن محسوب می‌شود. روشن است که موضوع تا چه اندازه بین‌نهادی است و همین هم دشواری‌هایی را در شرایط بحران ایجاد می‌کند».