خشکسالی تنها دلیل بحران سد کرخه است؟
بلایی که خشک شدن سد کرخه بر سر مردم میآورد!
سد کرخه، بزرگترین سد خاکی خاورمیانه، حالا فقط یکپنجم ظرفیتش آب دارد و نیروگاه ۴۰۰ مگاواتیاش در آستانه خاموشی است
فرارو- با احتساب حجم مرده، گنجایش بزرگترین سد خاکی خاورمیانه در ایران اکنون به یک پنجم ظرفیت کل آن رسیده. ورودی آب نیز ۷۸ درصد کاهش یافته و اگر این روند ادامه یابد، تولید نیروگاه ۴۰۰ مگاواتی سد تا هفته آینده متوقف خواهد شد. این دادهها نشاندهنده چالشی جدی برای تمامی مناطق حوزه اندیمشک است که حیات خود را به این سد وابسته میدانند و برشمردن دلایل این اتفاق مساله را پررنگتر میکند.
به گزارش فرارو، از تامین آب شرب تا تامین منابع آبی مورد نیاز کشاورزی و تولید برق برای منطقه اطراف اندیمشک وظایفی است که بر دوش سد کرخه قرار گرفته؛ سدی که بر رودخانه کرخه در استان خوزستان ساخته شده و یکی از بزرگترین سدهای ایران و خاورمیانه به حساب میآید. اما حالا، دادههایی که سایر رسانهها به آن اشاره کردهاند نشان میدهد ذخیره آب در مخزن سد به یک پنجم رسیده. در حال حاضر در این سد ۱ میلیارد مترمکعب آب وجود دارد در حالی که باید ۵.۶ میلیارد متر مکعب آب میداشت. همین وضعیت مستقیما بر نیروگاه سد کرخه تاثیر گذاشته و حالا میزان تولید آن به نصف کاهش یافته.
این نقطه جایی است که ضمن یادآوری اهمیت سد کرخه باید پرسید آیا تنها دلیل کم شدن حجم ورودی آب به این سد تغییرات اقلیمی و خشکسالی است؟ خارج شدن نیروگاه این سد از مدار چه تبعاتی به دنبال دارد و آیا بارشهای اخیر میتواند گره کور سد کرخه را باز کند؟
چرا سد کرخه مهم است؟
وخیمترین وضعیت در ۳۰ سال اخیر توصیفی است که کارشناسان برای شرایط کنونی سد کرخه ارائه دادهاند؛ سدی که اگر وجود نداشت، بخش وسیعی از مناطق اطراف، بهویژه در مواقع سیلاب، غرق میشد. سرلشکر محمدعلی جعفری در خوشبینانهترین حالت میگوید این مناطق شامل «همه مناطق غربی جلگه خوزستان» میشوند. زمانی کرخه رودخانهای خروشان و عجیب بود که جریان قوی آن همه چیز را از سر راه کنار میزد. درواقع پیش از احداث سد، در کمآبترین زمانها، دبی رودخانه به ۴۰ مترمکعب در ثانیه میرسید.
دومین و مهمترین اهمیت سد کرخه مربوط به تامین آب شرب و منابع آبی کشاورزی است؛ بنابراین هرگاه سد و رودخانه با خشکسالی مواجه میشوند، کارشناسان اولویت را به تامین آب شرب میدهند. در سال ۱۴۰۱، وقتی تنها حدود ۷۰۰ میلیون مترمکعب آب قابل برداشت از سد وجود داشت، کارشناسان تاکید کردند که «فقط باید برای آب شرب برنامهریزی کرد.» سد کرخه نقش حیاتی در تامین آب شرب و کشاورزی گستره وسیعی از مردم استان خوزستان، از جمله دشتهای پای پل (اوان، ارایض، دوسالق و باغه)، دشت حمیدیه و دشتهای قدس، آزادگان، عباس و همچنین مناطق فکه و عین خوش در جنوب غربی استان ایلام دارد.
از سوی دیگر، وقتی سد به وضعیت بحرانی میرسد، کشت تابستانه در پاییندست سد متوقف میشود. این موضوع شامل ۳۴۰ هزار هکتار از اراضی پاییندست سد کرخه است و اهمیت آن را دوچندان میکند. همچنین نیروگاه سد کرخه با ظرفیت نصبشده بالا، نقش مهمی در تولید برق منطقه ایفا میکند و تامین انرژی را نیز بر عهده دارد که بعدتر بیشتر به آن پرداخته خواهد شد.
دلیل کم شدن آب ورودی سد کرخه
آخرین آمارها نشان میدهند که حجم آب ورودی به سد کرخه تا اواخر آبان ماه، ۷۸ درصد زیر حد نرمال است. دلیل اصلی این وضعیت تغییرات اقلیمی و خشکسالی در بخش بارندگی اعلام شده، اما به باور کارشناسان، پیامد سالها مدیریت نادرست منابع آب، برداشت بیرویه از رودخانهها و وابستگی شدید سیاستهای انرژی به سدسازی است.
اگرچه مدیرکل هواشناسی خوزستان گفته بود: «میزان نرمال بارندگی در آبان ۳۰ تا ۴۰ میلیمتر در پهنه خوزستان است که ممکن است در این بازه زمانی ۱۰ تا ۱۵ میلیمتر بارندگی داشته باشیم، بنابراین این ماه خشک پیشبینی میشود»، اما میزان بارندگی تنها بخش مهم ماجرا نیست. برداشت بیرویه آب در منابع بالادستی سد کرخه یکی دیگر از عوامل اصلی است که غالبا صرف کشاورزی میشود، به ویژه در کشت برنج و گندم.
این موضوع تا حدی اهمیت داشت که سال ۹۹ علیمراد اکبری، معاون آب و خاک کشاورزی، گفت: «مقرر است که در استان خوزستان، به شرط کافی بودن آب در رشد سدها، این امتیاز از مردم سلب نشود.» با این وجود، حتی زمانی که بارشها کمتر از حد میانگین بود، برنج کشت شد. در سال ۱۴۰۰، با وجود راهکارهای کارشناسی برای خشکسالی خوزستان، خروجی سدها تا ۱۶۰ متر مکعب بر ثانیه افزایش یافت، در حالی که کمتر از ۳۰ درصد زمینها به آب نیاز داشت و بیش از ۵۶۰ میلیون مترمکعب آب پشت سد کرخه هدر رفت.
از سویی دیگر کشاورزی سنتی و پرمصرف نیز به نوبه خود سبب هدررفت آب میشود. به علاوه، نوع محصول کشت شده هم اهمیت دارد؛ در سال ۱۴۰۲، وقتی حجم سد کرخه کاهش یافته بود، علی شهبازی، معاون مطالعات پایه و طرحهای جامع منابع آب سازمان آب و برق خوزستان، گفت: «کشاورزان حوضه آبریز کرخه از کشت محصولاتی نظیر شلتوک که نیاز آبی فراوان دارند در تابستان اجتناب کنند.»
بنابراین علاوه بر تغییرات اقلیمی، تغییر الگوی بارشها، برداشت آب از منابع بالادستی و سوءمدیریت در بخشهای مختلف، میتوان به کشت محصولات آببر و کشاورزی به شیوه سنتی نیز به عنوان عواملی اشاره کرد که حجم آب ورودی به سد کرخه را کاهش دادهاند.
خارج شدن نیروگاه سد کرخه از مدار چه تبعاتی دارد؟
طبق گزارشهای موجود، در آذرماه سال ۱۴۰۴ تولید نیروگاه سد کرخه که ظرفیت آن ۴۰۰ مگاوات است، به نصف کاهش یافته و در صورتی که میزان بارشها بیش از حد نرمال نباشد، احتمال خروج این نیروگاه از مدار تا هفته آینده وجود دارد. یادآوری این نکته نیز ضروری است که در تاریخ ۸ آذر ۱۴۰۴ امیر محمودی، مدیرعامل سد و نیروگاه کرخه، اعلام کرد: «رهاسازی آب از دریچههای تحتانی برای تامین نیاز آب پاییندست سد، به دلیل افت تراز مخزن سد کرخه و خارج شدن واحدهای این نیروگاه از مدار تولید آغاز شد.»
این در حالی است که حدود ۱۰ درصد برق تولیدی خوزستان از نیروگاههای برقآبی سدهای بزرگ تامین میشود و کاهش توان آنها فشار بیشتری را بر نیروگاههای حرارتی وارد خواهد کرد. با توجه به این اطلاعات، میتوان بهروشنی پیامدهای احتمالی خروج نیروگاه سد کرخه از مدار را توضیح داد.
تعطیلی تولید برقآبی به معنای کاهش عرضه برق در شبکه است؛ وقتی که ایران با بحران انرژی و کمبود آب مواجه است، این وضعیت میتواند فشار مضاعفی بر مصرف برق در بخشهای خانگی، صنعتی و کشاورزی وارد کند. این موضوع در حالی مطرح میشود که امیر محمودی، مدیرعامل سد کرخه، اولویتهای کنونی این سد را چنین برمیشمارد: «در شرایط فعلی، تامین نیازهای ضروری مردم و بخش کشاورزی و صنعتی منطقه در اولویت قرار دارد و تولید برق به دلیل محدودیت منابع آب در درجه دوم اهمیت است.» بنابراین وقتی حجم آب کم باشد عملا فعالیت نیروگاه نه تنها در اولویت نیست بلکه امکان فعالیت ندارد.
اما ماجرا به همینجا ختم نمیشود. در بلندمدت، خطر قطعی برق در شبکه سراسری نیز افزایش مییابد؛ وضعیتی که میتواند ایران را با شکل تازهای از بحران اقتصادی و محیطزیستی روبهرو کند. در واقع، نقش چندبعدی سد کرخه باعث میشود کاهش آب مخزن آن، خوزستان را میان تامین آب شرب و کشاورزی از یکسو و تولید برق از سوی دیگر در وضعیت تعارض قرار دهد.
آیا بارشهای اخیر میتواند مشکل سد کرخه را برطرف کند؟
به طور کلی، سد کرخه ۵.۶ میلیارد مترمکعب ظرفیت دارد، اما تا ۱۶ آذر تنها حدود ۸۴۹ میلیون مترمکعب آب در مخزن آن ثبت شده بود. اگرچه تا زمان اعلام این آمار، وضعیت بارندگیها در ایران امیدوارکننده نبود، با ورود سامانه بارشی جدید، در ۱۸ آذر محمد سبزهزاری، مدیرکل هواشناسی خوزستان، از تقویت این سامانه از اواخر همان روز در استان خبر داد و گفت: «این سامانه بارشی تقویت میشود و رگبار و رعدوبرق، وزش بادهای متوسط همراه با تندباد لحظهای، کاهش دما، وقوع پدیده مه و کاهش دید افقی در اغلب نقاط استان، بارش برف در ارتفاعات و ریزش تگرگ در برخی مناطق را به دنبال خواهد داشت.» بنابراین امید به جان گرفتن دوباره سد کرخه افزایش یافت. اما آیا این بارندگیها میتواند موثر واقع شود؟
فیروز قاسمزاده، مدیرکل دفتر اطلاعات و دادههای آب کشور، یکی از جنبههای مثبت این سامانه را تاثیر آن بر مخازن سدهایی دانست که با کمبود جدی آب مواجهاند و گفت: «سدهای کرخه و کارون نیز از این بارشها منتفع خواهند شد؛ اما با توجه به کسری جدی در مخازن این سدها، متاسفانه همچنان فاصله زیادی تا شرایط نرمال باقی میماند.» از سوی دیگر باید در نظر داشت که در دورههای خشکسالی، ممکن است بارندگیها فرصت نفوذ به خاک را نیابند و به سیلاب تبدیل شوند. به علاوه به گفته محمدابراهیم رئیسی، کارشناس حوزه آب و انرژی: «بارندگی میتواند به عبور از دورههای خشکسالی کمک کند، اما شدت و مدت بارش در میزان اثرگذاری آن بر کاهش خشکسالی یک منطقه بسیار تعیینکننده است.»
