بازگشت ایران به میز مذاکره؟ چشم‌اندازی مبهم، چالش‌هایی واقعی

روزنامه اعتماد در یادداشتی با عنوان «چشم‌انداز مذاکرات هسته‌ای ایران و چالش‌های پیش‌رو» به بررسی مسائل پیش روی مذاکره مجدد ایران با آمریکا پس از جنگ تحمیلی اخیر پرداخته است.

این روزنامه در این زمینه نوشت: جمهوری اسلامی ایران بار دیگر آمادگی خود را برای مذاکره درباره برنامه هسته‌ای با ایالات متحده اعلام کرده، اما این آمادگی اعلام شده از سوی تهران مشروط به اعتمادسازی از سوی واشنگتن است و ایران سه‌شرط را برای انجام مذاکرات با ایالات متحده مطرح کرده است که علاوه بر ضرورت اعتمادسازی به مساله پذیرش حق قانونی ایران برای عنی‌سازی ذیل NPT وعدم استفاده از مذاکرات به عنوان پوششی برای اقدام نظامی اشاره دارد.

این موضع در حالی از سوی یک دیپلمات ارشد ایرانی بیان شده که اخیرا دیداری در استانبول میان مقامات ایرانی و تروییکای اروپایی برگزار شده است. این مذاکرات، که با حضور نمایندگان بریتانیا، فرانسه، آلمان و مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا برگزار شد، اولین گفت‌وگوها پس از آتش‌بس متعاقب جنگ ۱۲ روزه میان ایران و اسراییل بود.

این جنگ ۱۲ روزه که با تجاوز آشکار اسراییل علیه منافع کشور انجام شد، با زیر پا گذاشتن تمام پروتکل‌های حقوق بین‌الملل، معادلات میان ایران و اسراییل را وارد مرحله جدیدی کرد. ایالات متحده نیز در این جنگ به‌طور مستقیم وارد شد و با بمب‌افکن‌های B-2 تأسیسات مرتبط با برنامه هسته‌ای کشور را هدف قرار دادند و این امر تنش‌ها را بیش از پیش افزایش داد. با وجود همه این موارد و ضربات سنگین به تاسیسات هسته‌ای کشور، به نظر می‌رسید که تهران کماکان تاکتیک‌های مرتبط با دیپلماسی را دنبال می‌کند.

اظهارات کاظم غریب‌آبادی، معاون وزیر خارجه، نشان می‌دهد که تهران ضمن تأکید بر آمادگی برای هر سناریویی، خواستار رعایت اصول کلیدی در مذاکرات است. بازسازی اعتماد، به‌ویژه پس از سال‌ها بی‌اعتمادی عمیق میان ایران و امریکا، به عنوان پیش‌شرطی اساسی از سوی ایران مطرح شده است. هر چند که به نتیجه رسیدن آن بعید به نظر می‌رسد. 

پیشینه و شرایط کنونی برنامه هسته‌ای ایران

برنامه هسته‌ای ایران از دیرباز یکی از موضوعات حساس در روابط بین‌الملل بوده است. پیش از جنگ ۱۲ روزه، ایران اورانیوم را تا سطح ۶۰درصد غنی‌سازی کرده، که فاصله‌ای اندک با سطح تسلیحاتی دارد. این موضوع نگرانی‌های جدی غرب را برانگیخته است.

عباس عراقچی، وزیر خارجه کشورمان، در مصاحبه‌ای تلویزیونی تأکید کرد که تهران از حق غنی‌سازی اورانیوم عقب‌نشینی نخواهد کرد و این حق را جزو حقوق اساسی مردم ایران می‌داند. به گفته وی، غنی‌سازی ادامه خواهد یافت و ایران با قاطعیت از استفاده صلح‌آمیز از انرژی هسته‌ای دفاع می‌کند. گزارش آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (IAEA) در ماه مه نیز نشان داد که ذخایر اورانیوم غنی‌شده ایران تا سطح ۶۰ درصد به بیش از ۴۰۰ کیلوگرم رسیده است.

این میزان، هرچند هنوز به سطح تسلیحاتی نرسیده، همچنان یکی از دغدغه‌های اصلی غرب است. پس از جنگ ژوئن، ایران همکاری خود با آژانس را متوقف کرد که این اقدام نیز به پیچیدگی اوضاع افزوده است. 

مذاکرات استانبول و نقش اروپا

مذاکرات استانبول در سطح معاونان وزرای خارجه برگزار شد و مجید تخت‌روانچی به عنوان نماینده ایران در این نشست حضور یافت. تروییکای اروپایی (بریتانیا، فرانسه و آلمان)، از امضاکنندگان توافق هسته‌ای ۲۰۱۵ (برجام) هستند، اما پس از خروج امریکا از این توافق در سال ۲۰۱۸، نتوانستند سازوکار موثری برای حفظ منافع ایران ایجاد کنند.

واقعیت این است که بر خلاف اینکه اروپایی‌ها خود را پلی میان تهران و واشنگتن معرفی می‌کنند، اما در طی سال‌های گذشته، همواره در چارچوب‌های تعیین شده از سوی واشنگتن بازی کرده‌اند. لذا به نظر می‌رسد که در نشست استانبول، طرف اروپایی بیش از اینکه به دنبال دیپلماسی باشد، به دنبال اعمال فشار علیه ایران بودند.

علاالدین بروجردی، عضو کمیسیون امنیت ملی مجلس در واکنش به این نشست اشاره کرده بود که اروپایی‌ها در مذاکرات استانبول به دنبال تمدید ۶ ماهه مهلت استفاده از مکانیزم ماشه بودند که طرف ایرانی با این مساله مخالفت کرده بود. 

مکانیسم ماشه و تهدید بازگشت تحریم‌ها

یکی از ابزارهای فشار اروپا و غرب علیه ایران، مکانیسم ماشه (Snapback) مندرج در قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت (۲۰۱۵) است که چارچوب حقوقی برجام را تشکیل می‌دهد. این مکانیسم به طرف‌های برجام اجازه می‌دهد در صورت «نقض اساسی» از سوی ایران، موضوع را به کمیسیون مشترک و سپس شورای امنیت ارجاع بدهند.

ساختار معکوس این مکانیسم به‌گونه‌ای است که تحریم‌ها به‌صورت خودکار بازمی‌گردند، مگر اینکه شورای امنیت قطعنامه‌ای برای تداوم تعلیق تحریم‌ها تصویب کند، که با توجه به احتمال وتوی امریکا عملا غیرممکن است. ایران حتی در صورت خروج رسمی یک طرف از برجام، نمی‌تواند مانع استفاده از این مکانیسم شود.

در سال ۲۰۲۰، امریکا تلاش کرد این مکانیسم را فعال کند، اما با مخالفت اعضا ناکام ماند. اکنون، با توجه به اقدامات ایران مانند غنی‌سازی بالای ۶۰ درصد و نصب سانتریفیوژهای پیشرفته، تروییکای اروپایی قصد دارند که به سمت فعال‌سازی این مکانیسم حرکت کنند، هرچند این تصمیم، پیامدهای سیاسی سنگینی برای ایشان به همراه خواهد داشت. 

گزینه‌های ایران در برابر مکانیسم ماشه

ایران برای مقابله با تهدید مکانیسم ماشه، چندین گزینه پیش رو دارد. نخست، استدلال حقوقی علیه بازگشت تحریم‌ها با تأکید بر نقض روح برجام و اختلاف بر سر وضعیت حقوقی امریکا می‌تواند مطرح شود که به نظر می‌رسد به واسطه‌عدم کارایی چندان رویکردهای حقوقی، نتیجه چندانی در بر نخواهد داشت.

دوم، افزایش غنی‌سازی تا سطح ۹۰ درصد یا تهدید به خروج از معاهده منع گسترش تسلیحات هسته‌ای (NPT) می‌تواند هزینه روانی فعال‌سازی ماشه را برای طرف مقابل بالا ببرد. سوم، تهدید به گسترش همکاری نظامی با روسیه و چین یا اقدامات منطقه‌ای می‌تواند به عنوان اهرم چانه‌زنی عمل کند، البته باید در نظر داشت که در این مساله نباید تمام تخم مرغ‌ها را در سبد چین و روسیه گذاشت آن‌ها در طول جنگ ۱۲ روزه نشان دادند که خیلی قابل اتکا نیستند، هر چند که باید مبتنی بر منافع ملی با ایشان همکاری داشت.

چهارم، مذاکرات غیررسمی و تعهدات محدود، مانند بازگشت به غنی‌سازی ۲۰درصد، می‌تواند راهی در این مسیر باشد. انتخاب هر یک از این گزینه‌ها نیازمند محاسبات دقیق از سوی تهران است، زیرا هر تصمیم می‌تواند پیامدهای گسترده‌ای بر روابط بین‌المللی و وضعیت اقتصادی ایران داشته باشد. مقامات ایرانی، از جمله غریب‌آبادی، هشدار داده‌اند که اعمال مجدد تحریم‌ها می‌تواند تهران را به خروج از معاهده منع گسترش تسلیحات هسته‌ای وا دارد. 

مواضع داخلی و چالش‌های بین‌المللی ایران

در داخل ایران، مواضع مقامات ارشد نظام نشان‌دهنده عزم جدی نظام برای حفظ برنامه هسته‌ای است. آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی ایران اخیرا در مراسم شهدای جنگ تحمیلی صریحا اشاره داشتند که مسائلی همچون هسته‌ای و غنی‌سازی برای طرف مقابل بهانه است و آن‌ها ذیل این حرف‌ها مسائل دیگری را دنبال می‌کنند و ایران مسیر پیگیری دانش بومی خود را رها نخواهد کرد.

دکتر مسعود پزشکیان، رییس‌جمهور کشور نیز تأکید کرده که برنامه هسته‌ای کشور در چارچوب قوانین بین‌المللی ادامه خواهد یافت و همچنین اشاره کردند که ایران قصدی برای دستیابی به سلاح هسته‌ای ندارد.

وی در مصاحبه‌ای با الجزیره اظهار داشت که «توانایی هسته‌ای ما در ذهن دانشمندان ماست» و مذاکرات آینده باید بر اساس احترام متقابل باشد، نه تهدید. با این حال، تحولات اخیر، از جمله جنگ ۱۲ روزه و احتمال نقض آتش‌بس از سوی اسراییل، نشان‌دهنده سطح بالای تنش در منطقه است. علاوه بر این، شهادت دست‌کم ۱۳ دانشمند هسته‌ای ایران در جنگ ۱۲ روزه و خسارات‌های قابل توجه به تأسیسات هسته‌ای، معادلات را وارد مرحله‌ای تازه کرده و این مساله احتمالا راهبرد دفاعی و هسته‌ای کشور را تغییر خواهد داد و تهران دیگر همچون گذشته صرفا به عنوان اهرم فشار برای مذاکرات، به برنامه هسته‌ای خود نخواهد نگریست. بهروز کمالوندی، سخنگوی سازمان انرژی اتمی ایران، اطمینان داده که صنعت هسته‌ای کشور ریشه‌دار است و با حملات یا فشارها از بین نخواهد رفت. 

نتیجه‌گیری 

چشم‌انداز مذاکرات پیش رو چندان روشن نیست و موانع متعددی بر سر راه دستیابی به توافق وجود دارد. مقامات اروپایی از یک سو خواستار اجتناب از درگیری بیشتر و باز نگه داشتن مسیر دیپلماسی هستند، اما از سوی دیگر هشدار می‌دهند که زمان در حال اتمام است. ایران نیز ضمن تأکید بر حقوق خود تحت معاهده NPT، از جمله حق غنی‌سازی اورانیوم متناسب با نیازهای مشروع، خواستار رفع تحریم‌هاست.

با این حال، بی‌اعتمادی عمیق میان طرفین، به‌ویژه پس از خروج امریکا از برجام و حملات اخیر رژیم صهیونیستی و امریکا به تأسیسات هسته‌ای ایران، هرگونه پیشرفت را دشوار کرده است. اروپا در سیاست خارجی خود استقلال کامل ندارد و اغلب منافع فراآتلانتیکی را اولویت می‌دهد که این امر احتمال همراهی‌اش با امریکا در اعمال فشار بر ایران را افزایش می‌دهد. در این شرایط، ایران باید با دقت میان گزینه‌های خود تعادل برقرار کند تا بتواند در این چارچوب منافع ملی خود را تامین کند.

همان‌طور که پیش‌تر اشاره شد، روندهای اخیر، احتمالا ادراک مسوولان جمهوری اسلامی ایران را تغییر داده و با توجه به واقعیت‌های ژئوپلیتیکی و شرایط امنیتی و همچنین پویایی فقه شیعه، ممکن است شاهد تغییر در دکترین دفاعی و هسته‌ای کشور باشیم. 

نویسنده: عارف دهقاندار، پژوهشگر امنیت بین‌الملل