کشاورزی چطور ایران را تشنه کرد؟
مصرف بی‌رویه آب و ضعف بهره‌وری در رویکرد فعلی کشاورزی ایران، مسیر امنیت غذایی را تهدید می‌کند. کارشناسان اصلاح سیاست‌های آبی را تنها راه عبور می‌دانند
کاهش بارندگی‌های اخیر، مدیریت منابع آبی کشور را به دغدغه‌ای جدی تبدیل کرده است. در این میان کشاورزی یکی از عوامل اصلی مصرف و هدررفت آب شناخته می‌شود، تا آنجا که پرسش اصلی مطرح می‌شود که آیا کشوری با اقلیم خشک و جمعیت بالا می‌تواند صادرکننده محصولات کشاورزی و غذایی باشد؟
به گزارش دنیای اقتصاد، بررسی‌های جهانی نشان می‌دهد تولید محصولات کشاورزی با بهره‌گیری از تکنولوژی‌های نوین و مصرف کمتر آب، محور اصلی تأمین امنیت غذایی در دنیای امروز است. با وجود این، در ایران اصلاح مسیر تولید چندان جدی گرفته نشده و همچنان انگشت اتهام به سمت بخش کشاورزی است.
ایران در حالی یکی از صادرکنندگان محصولات کشاورزی محسوب می‌شود که هم‌زمان در جمع واردکنندگان عمده نیز قرار دارد. در چنین شرایطی، تدوین برنامه‌ای آمایشی متناسب با توان آبی کشور و بازنگری در سیاست‌های بهره‌وری ضروری دانسته می‌شود. کارشناسان تأکید دارند ابزارهای قانونی و مشوق‌های اقتصادی باید تولیدکنندگان را به سمت بهره‌وری سوق دهد. توسعه سامانه‌های نوین آبیاری، تغییر الگوی کشت بر اساس فصل تولید، تحویل حجمی آب، و دسترسی آسان‌تر به فناوری‌های نوین از الزامات اصلاح وضعیت کنونی است.
در همین زمینه تجربه کشورهایی با اقلیم خشک، از جمله عربستان سعودی، نشان می‌دهد که حرکت به‌سوی کشت مدرن می‌تواند چرخه تولید و صادرات را تغییر دهد. سعودی‌ها در چارچوب طرح «رویای ۲۰۳۰» و با استفاده از روش «کشت هیدروپونیک» نخستین محموله محصولات کشاورزی خود را به اروپا صادر کردند؛ روشی که بدون خاک و با محلول‌های غذایی در آب انجام می‌شود و علاوه بر صرفه‌جویی در مصرف آب، امکان تولید بدون وقفه و بدون نیاز به سموم شیمیایی را فراهم می‌کند. این اقدام عربستان نقطه عطفی در گذار از واردکننده به صادرکننده محصولات کشاورزی با فناوری‌های نوین ارزیابی می‌شود.
سیروس جعفری، عضو هیات علمی دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی خوزستان، می‌گوید: «راندمان بهره‌برداری از آب در ایران حدود ۰.۳ است، در حالی که در برخی کشورهای منطقه این عدد به ۲.۵ می‌رسد.» او تأکید می‌کند که فناوری در تولید و فرآوری محصولات نقش مهم‌تری از وسعت یا سطح بارش دارد. جعفری مهم‌ترین مشکل را هدررفت گسترده آب و نبود نظارت بر تحویل حجمی می‌داند و می‌گوید برق ارزان و برداشت بی‌رویه از منابع زیرزمینی باعث شده کشاورز انگیزه‌ای برای صرفه‌جویی نداشته باشد.
نمونه‌هایی از چین و هلند نشان می‌دهد کشورها با سرمایه‌گذاری بر فناوری‌های نوین توانسته‌اند از واردکننده به تولیدکننده بزرگ جهانی تبدیل شوند. چین با ارتقای تکنولوژی آبیاری و بسته‌بندی، در سال ۲۰۱۹ با صادرات ۱۳۳ میلیارد دلار از آمریکا و اتحادیه اروپا پیشی گرفت. در مقابل، ایران با وجود طرح‌های حمایتی مختلف، هنوز در افزایش واقعی بهره‌وری مصرف آب موفق نبوده است. جعفری می‌گوید برای تولید هر تن گندم در ایران بیش از چهار هزار مترمکعب آب مصرف می‌شود، در حالی که با آبیاری قطره‌ای همین میزان به کمتر از هزار مترمکعب می‌رسد. نبود مدیریت، انگیزه اصلاح و سیاستگذاری علمی از عوامل اصلی این ضعف محسوب می‌شود.
او از «کشت فراسرزمینی» به‌عنوان راهکاری موفق یاد می‌کند و به شرکت المراعی عربستان اشاره دارد که خوراک دام خود را از کشورهایی مانند آرژانتین و آمریکا وارد می‌کند و بدین ترتیب با حفظ منابع داخلی، سهم بزرگی از بازار خاورمیانه را در اختیار دارد.
جعفری در پاسخ به تأثیر تحریم‌ها بر عقب‌ماندگی فنی بخش آبیاری تصریح می‌کند که «مشکل اصلی نه تحریم بلکه نبود ساختار مدیریت علمی و فنی در کشور است». او می‌گوید سیستم‌های آبیاری اتوماتیک در ایران تولید می‌شود و کمبود تکنولوژی وجود ندارد، بلکه نبود برنامه‌ریزی و بی‌توجهی سیاستگذاران به بهره‌وری چالش اصلی است. نبود ردیف بودجه برای توسعه فناوری‌های آبیاری، لغو فعالیت بنیاد آبیاری و فاصله گرفتن از اصول فنی کشت و تناسب مصرف آب از نشانه‌های این ضعف مدیریتی است.
در مجموع، کارشناسان معتقدند بدون اصلاح ساختار مدیریتی و تغییر نگاه سیاستی به بهره‌وری آب در کشاورزی، دستیابی به تولید پایدار و امکان صادرات محصولات غذایی در اقلیم خشک ایران دور از دسترس خواهد بود.
