دردسرهای جهیزیه‌های نجومی/ از کاسه و بشقاب تا قتل بر سر خرید لباسشویی
مصطفی آب‌روشن، جامعه‌شناس، گفت: هدف اولیه جهیزیه تأمین مالی و کمک به آغاز زندگی مشترک بوده است، اما در گذر زمان و تحت تأثیر عواملی مثل تغییرات ساختار اجتماعی، شکاف‌های طبقاتی و حاکمیت فرهنگ مصرف‌گرایی و تجمل‌گرایی، امروزه به یک معضل فرهنگی-اقتصادی تبدیل شده است.
خرید جهیزیه خون به پا کرد. چند روز پیش خبری منتشر شد که خانواده عروس و داماد سر خرید ماشین لباسشویی با هم درگیر شدند. خانواده عروس اصرار داشتند خانواده داماد باید ماشین لباسشویی بخرد و خانواده داماد خرید جهیزیه را به عهده دختر می‌دانستند. همین مسأله رنگ خون را بر زندگی زوج جوان پاشید و در دعوای سر جهیزیه برادر عروس کشته شد.
به گزارش ایران، هنوز گروهی از افراد، جهیزیه را اعتبار و آبروی دختر می‌دانند و تهیه جهیزیه به یکی از دغدغه‌های خانواده‌ها تبدیل شده است. انگار هر چه همه در مورد مهریه حرف می‌زنند، در مورد جهیزیه کسی حرفی برای گفتن ندارد. همین باعث می‌شود تا هر روز جهیزیه‌ها پررنگ و لعاب‌دارتر شود؛ از لیست‌های پرزرق و برق جهیزیه در دفترچه‌های رنگارنگی که در فضای مجازی می‌چرخند تا خبری که از قتل بر سر خرید یکی از اقلام جهیزیه منتشر می‌شود.
به نظر بسیاری از کارشناسان، طی سال‌های اخیر خرید جهیزیه از فلسفه اولیه آن که برای شروع زندگی ساده زوج‌های جوان بود، به معضل و مشکل اصلی برای جوانان در شرف ازدواج و خانواده‌ها تبدیل شده است.
اسباب و لوازم مختلف از کاسه و بشقاب و لیوان تا پتو و تشت و لگن در کوچه چیده شده است. این تنها نمونه‌ای از آن چیزی است که در فضای مجازی با عنوان جهیزیه منتشر می‌شود، انگار هر چه جهیزیه پروپیمان‌تر باشد، خوشبختی عروس بیشتر ضمانت می‌شود. این همه ماجرا نیست؛ جوانان با توقعات بی‌مورد و تقاضای کالاهای غیرضروری خانواده‌ها را تحت فشار قرار می‌دهند و خانواده‌ها هم با دامن زدن به توقعات آنها، جوانان را پرتوقع و بی‌انگیزه می‌کنند.
مصطفی آب‌روشن جامعه‌شناس با بیان اینکه جهیزیه دادن از طرف خانواده دختر رسمی است که ریشه‌ای تاریخی دارد، می‌گوید: «هدف اولیه جهیزیه تأمین مالی و کمک به آغاز زندگی مشترک بوده است، اما در گذر زمان و تحت تأثیر عواملی مثل تغییرات ساختار اجتماعی، شکاف‌های طبقاتی و حاکمیت فرهنگ مصرف‌گرایی و تجمل‌گرایی، امروزه به یک معضل فرهنگی-اقتصادی تبدیل شده و آسیب‌های جدی به بدنه خانواده و جامعه وارد کرده است.»
جهیزیه میدانی برای چشم و هم‌چشمی
احساس نیاز به دیده شدن و یا مدرن بودن ملزومات زندگی، عامل رقابت منفی است. بنابراین افراد به همسان‌سازی خانواده خود با افراد مشابه می‌پردازند و همین عامل مهمی در چشم و هم‌چشمی می‌شود.
این جامعه‌شناس با بیان مطالب فوق می‌گوید: «یکی از مهم‌ترین آسیب‌ها، تبدیل شدن جهیزیه به میدانی برای چشم و هم‌چشمی، رقابت‌های ناسالم خانوادگی و خودنمایی‌های طبقاتی است. در این رقابت، معیار موفقیت نه صرفاً تأمین وسایل ضروری، بلکه کمیت، کیفیت، برند و لوکس بودن اقلام است که اغلب فراتر از توان مالی خانواده‌های متوسط و ضعیف است.»
در شرایط امروز جامعه بر اساس برآوردها خانواده‌ها هزینه‌ای حدود ۵۰۰ میلیون تا یک میلیاردها تومان برای تأمین جهیزیه هزینه می‌کنند. آب‌روشن با هشدار در مورد اینکه این فشار اجتماعی باعث می‌شود خانواده‌ها برای حفظ آبروی خود، به سمت قرض و وام‌های سنگین بروند، می‌گوید: «خانواده‌ها برای تأمین جهیزیه زیر بار بدهی سوق داده می‌شوند که نتیجه آن فشار روانی مضاعف بر والدین و حتی زوجین جوان در ابتدای زندگی مشترک است. این تجمل‌گرایی و هزینه‌های گزاف، نه تنها هدف اصلی جهیزیه که تسهیل ازدواج بوده را مخدوش می‌کند، بلکه به یک مانع بزرگ در مسیر تشکیل خانواده تبدیل شده و به طور مستقیم در افزایش سن ازدواج و کاهش رغبت جوانان برای ورود به زندگی مشترک نقش دارد.»
به گفته این جامعه‌شناس از منظر جامعه‌شناختی، تحمیل بار اقتصادی جهیزیه بر دوش خانواده دختر، نوعی نابرابری جنسیتی اقتصادی و ستم مضاعف را بر زنان و خانواده‌هایشان اعمال می‌کند؛ جایی که دختران کم‌جهیزیه ممکن است در جایگاه پایین‌تری قرار گیرند یا برای ازدواج با مشکل مواجه شوند.
او می‌گوید: «علاوه بر این، حجم بالای وسایل غیرضروری که صرفاً برای نمایش و پر کردن خانه خریداری می‌شوند، الگوی مصرف غلط، اسراف وعدم آگاهی نسبت به مدیریت منابع اقتصادی را در جامعه ترویج می‌دهد و حتی از دیدگاه کلان اقتصادی، باعث اتلاف منابع و ضربه به اقتصاد ملی می‌شود.»
براساس نظرات آب‌روشن این رسم، در نهایت، به جای آنکه نشانه‌ای از محبت و پشتیبانی والدین باشد، تبدیل به برچسب اجتماعی، ملاک ارزش‌گذاری عروس و خانواده‌اش، و منشأ اختلافات زناشویی در سال‌های اولیه زندگی شده، چرا که بحث مالکیت یا کیفیت جهیزیه می‌تواند بهانه‌ای برای تحقیر یا نزاع‌های خانوادگی شود و استحکام کانون خانواده را تهدید کند.
او می‌گوید: «جهیزیه از یک فرصت به یک تهدید تبدیل شده است که نیازمند فرهنگ‌سازی جدی برای ترویج ازدواج آسان و ساده زیستی است تا ارزش انسان و خانواده، جای خود را به ارزش اشیا و ثروت ندهد.»
جهیزیه جزو نفقه و بر عهده مرد است
معصومه گلمحمدی دبیر کارگروه فقه انجمن ایرانی مطالعات زنان در مورد جهیزیه می‌گوید: «از نظر شرع و همچنین قانون مدنی جهیزیه به عهده مرد است. یعنی وسایل و لوازمی که برای زندگی لازم هست جزو نفقه و بر عهده مرد است که باید برای زندگی مشترکشان تهیه کند. از نظر شرعی و قانون مدنی جهیزیه به عنوان بخشی از نفقه و بر عهده مرد است. اما از نظر عرفی جهیزیه را خانواده عروس تهیه می‌کند. گرچه در بعضی از مناطق ایران مثلاً کردستان یا بعضی از شهرستان‌های دیگر جهیزیه همچنان به عهده مرد است که البته از نظر شرعی و مالی درست هم هست.»
گلمحمدی در مورد اینکه در عرف به غلط تأمین جهیزیه به گردن خانواده عروس افتاده توضیح می‌دهد: «در این شرایط اقتصادی تهیه این اسباب و لوازم با این نرخ‌های بالا سخت است و واقعاً تبدیل به معضلی شده است. فرقی هم نمی‌کند خانواده عروس آن را تأمین کند یا خانواده داماد.»
او با بیان سابقه تاریخی و شرعی تأمین اسباب زندگی توسط حضرت علی (ع) و فروش زره برای تهیه اسباب زندگی قبل از ازدواج پیشنهاد می‌دهد: «به نظرم این گونه وسایل در ابتدای شروع زندگی مشترکاً توسط خانواده عروس و داماد و حتی خود عروس و داماد تهیه شود، چون در حال حاضر جوانان زیادی شاغل هستند و می‌توانند خودشان اسباب زندگی‌شان را تهیه کنند. بنابراین هیچ اجبار و به اصطلاح قانونی وجود ندارد که این مسأله به عهده خانواده عروس است.»
اما چرا این مسأله عرفی شده و همه تصور می‌کنند که خانواده عروس باید جهیزیه بدهد، موضوعی است که گلمحمدی در مورد آن می‌گوید: «یک زمینه قدیمی وجود دارد. در حقیقت می‌خواستند که عروس مقداری وسایل و لوازم از خودش داشته باشد که اگر یک وقت اختلافی بین زن و مرد پیش آمد، زن بتواند از وسایل خودش برای زندگی خود استفاده کند.»
