آخرین وضعیت سدهای تهران: فقط ۱۸ درصد آب دارند

ذخایر آبی تهران که روزی پر و سرشار بودند و دیگر کسی هر روز هشدار نمی‌داد که سدها خالی شده‌اند، حالا حتی ۲۰ درصد هم آب ندارند. تهران نیز چون دیگر شهرهای ایران که دچار خشکسالی شده است، حالا با بحران آبی دست و پنجه نرم می‌کند که به دیگر کابوس‌های مردم این شهر افزوده شده است. سدهایی که از دوردست‌ها دیگر رد سبزیشان دیده نمی‌شود، تنها خشکی گسترده‌ای مانده است از آن فلات پهناور پرآب که آنقدر کوهستان احاطه‌اش کرده بود که حتی باورمان نمی‌شد روزگاری مناطق کوهستانی‌اش هم چون امروز تا این حد بی‌آب و علف شوند.

به گزارش اعتماد، روزگاری تا انتهای تابستان از فراز جنوب تهران، ارتفاعات پربرف تهران را مشاهده می‌کردی، اما امروز تقریبا همه رودخانه‌های اطراف کوهستان‌های تهران هم خشک شده‌اند. تهرانی‌ها تابستانی آکنده در غبار را، با ساعت‌های مکرر بی‌برقی، با افت فشار قابل توجه آب را در سایه جنگی قریب‌الوقوع در حالی گذراندند که امید به پاییزی پربارش دارند؛ امیدی که برخی باوجود تغییرات اقلیمی جهانی آن را چندان قابل باورش نمی‌دانند. 

عیسی بزرگ‌زاده، سخنگوی صنعت آب همین چند هفته قبل اعلام کرد که میزان پرشدگی سدهای کشور حدود ۴۰ درصد است و این رقم در برخی شهرها بسیار پایین‌تر است. در تهران، اما کمتر از ۱۸ درصد است که حکایت از وضعیت بحرانی آب دارد. این رقم تنها محدود به تهران نیست و در بسیاری از شهرها، مثل مشهد و تبریز و بندرعباس به گفته بزرگ‌زاده نیاز به مدیریت مصرف داریم. تابستان گرم ایران، در حالی با کمبود آب و برق و قطعی‌های مکرر و افت فشار آب گذشت که همان مسوولانی که از شهروندان انتظار مدیریت مصرف دارند، خود به وظیفه مدیریت انرژی کشور آن گونه که باید، عمل نکردند. 

مجموع حجم موجودی مخازن سدهای طالقان، لتیان، لار، ماملو و کرج تا ۲۵ مردادماه، به گفته سعید سلیمانی‌ها، کارشناس اندیشکده تدبیر آب ایران به «اعتماد» حدود ۳۲۵ میلیون مترمکعب است که بیانگر درصد پرشدگی کمتر از ۱۸ درصد است. به گفته این کارشناس حدود نیمی از این حجم برای تامین آب شرب مردم استان‌های تهران و البرز مناسب است.

این در حالی است که مصرف آب تهران حدودا سالی ۲/۱ میلیارد مترمکعب است، که ماهی حدود ۱۰۰ میلیون مترمکعب می‌شود. سلیمانی‌ها با اشاره به اینکه در شرایطی که شاهد بارش‌های مناسبی باشیم، ۷۰ درصد مصرف شهری از آب همین سدها تامین می‌شود و مابقی از طریق چاه‌ها گفت: در شرایطی مثل امسال که دچار خشکسالی بودیم، سهم چاه‌ها افزایش پیدا می‌کند و تا ۶۰ درصد هم می‌رسد و سهم سدها ۴۰ درصد می‌شود. 

توزیع ناعادلانه خدمات در سطح شهر

چند سالی می‌شود که برای برخی شهروندان تهران، هشدار برای مصرف زیاد آب می‌آید که به گفته برخی از آن‌ها، در طول روز حتی تنها یک نفر در خانه هست و چندان مصرف زیادی ندارند. اما امسال به خصوص در ماه‌های اخیر، برای بسیاری از شهروندان، در صورت‌عدم کاهش مصرف، هشدار قطعی آب تا ۱۲ ساعت آمده است. اما آنچه بیش از هر سالی - این تابستان را باوجود گرمای هوا سخت‌تر کرده است - افت فشار آب است.

با وجود قطعی‌های روزانه برق تهران که در هفته گذشته برخی مناطق، غیر از آخر هفته، همه روزها قطعی را داشتند، افت قابل توجه فشار آب که در ماه‌های اخیر بیشتر شده، در ساعات قطعی برق زندگی بسیاری از شهروندان را مختل کرده است. به گفته ساکنان تهران در برخی مناطق، عملا آن دو ساعتی که برق نداریم، آب هم نداریم و فقط در حد استفاده ضروری می‌شود مصرف کرد. 

سلیمانی‌ها در این باره گفت: اجرای سیاست‌هایی نظیر مدیریت فشار - اگر بدون اطلاع‌رسانی و نظارت دقیق باشد - می‌تواند به توزیع ناعادلانه خدمات در سطح شهر منجر شود. گزارش‌هایی از نابرابری در دسترسی مناطق مختلف تهران به خدمات آب باعث شده تا برخی شهروندان احساس تبعیض کرده و در نتیجه، انگیزه‌ای برای مشارکت فعال نداشته باشند.

مردم به صورت عمومی پرمصرف نیستند و تنها درصد کمی از مردم پرمصرف هستند، اما مشکلات ما همچنان گسترده است. با توجه به وجود شبکه آبرسانی قدیمی و فرسوده و نشتی آبی که دارند، این شبکه باید اصلاح شود. همچنین درباره بازچرخانی آب باید بیشتر کار شود. به عبارت دیگر اگر قصوری هست، متوجه نهاد تامین‌کننده و توزیع‌کننده آب است، نه مردم. 

سلیمانی‌ها همچنین درباره مشکلات کنتورها گفت: در برخی مجتمع‌های مسکونی، با وجود مصرف منطقی و کمِ آب از سوی برخی واحدها، هزینه قبض به صورت غیرمنصفانه‌ای میان همه ساکنان تقسیم می‌شود. دلیل این مشکل، تجمیع کنتور آب و محاسبه مصرف به صورت کلی برای کل ساختمان است. در این شرایط، واحدهای کم‌مصرف ناچارند بخشی از هزینه‌های ناشی از مصرف بالای همسایگان خود را نیز پرداخت کنند؛ مساله‌ای که با اعمال تعرفه‌های جریمه‌ای در صورت مصرف بیش از الگو، ناعادلانه‌تر هم می‌شود. 

۲۵۰ لیتر آب مصرفی خانگی هر تهرانی

طبق آماری که شرکت مهندسی آب و فاضلاب کشور به «اعتماد» داده است، سرانه مصرف خانگی در استان تهران، ۱۷۶ لیتر به ازای هر نفر در شبانه‌روز و سرانه مصرف خانگی در شهر تهران، حدود ۲۵۰ لیتر است. این در حالی است که میزان کل مصرف روزانه آب شرب در استان تهران، حدود ۳ و نیم میلیون مترمکعب است. مطابق با برآورد استاندارد میزان مصرف آب شرب در بخش‌های مختلف تهران در سال ۱۴۰۳، حدود ۲ تا ۵ لیتر برای آشامیدن، ۵ تا ۱۰ لیتر در بخش پخت و پز، ۱۰ تا ۲۰ لیتر به ازای لباسشویی، ۵ تا ۱۵ لیتر صرف ظرفشویی، ۲۰ تا۳۰ لیتر در دستشویی، بین۳ تا ۱۰ لیتر برای شست‌وشوی خانه، ۲۲ لیتر در بخش استحمام و حدود ۴۹ لیتر برای کولر مصرف می‌شود. 

تاثیر۷۰ درصدی نصب کاهنده‌ها

در گزارشی که اخیرا از صدا و سیما پخش شده، به صورت درصدی سهم سرانه آب خانگی را شامل: بیش از ۳۵ درصد استحمام، ۲۱ درصد دستشویی، ۱۴ درصد لباسشویی، بیش از ۱۰ درصد ظرفشویی، ۷ درصد پخت و پز، بیش از ۳ درصد برای آشامیدن، بیش از ۳ درصد کولر و تهویه مطبوع، بیش از ۳ درصد را متفرقه و بیش از یک درصد را شست‌وشو اعلام کرده است.

در این گزارش آمده است که با توجه به اینکه ۵۶ درصد سرانه مصرف خانگی مربوط به استحمام، سرویس‌های بهداشتی و روشویی‌هاست با استفاده از کاهنده‌هایی که در سر شیرها نصب می‌شوند، می‌توان مصرف این میزان آب را بین ۲۰ تا۷۰ درصد کاهش داد. در بازار چند نوع رگولاتور یا واشرهای کاهنده مصرف آب موجود است که می‌تواند در گلویی محل خروج آب در شیرها نصب شود که با هزینه‌ای بسیار کم تا حدود ۷۰ درصد میزان آب مصرفی را کاهش بدهد. 

از یک سردوش معمولی حمام، ۷ و نیم لیتر در دقیقه آب خارج می‌شود که اگر در بخش‌هایی فشار آب بیشتر باشد، این عدد می‌تواند تا ۱۲ و ۲۰ لیتر در دقیقه هم برسد. این در حالی است که بعد از نصب سردوش کاهنده، به تقریبا ۵ لیتر در دقیقه کاهش می‌یابد. 

از آب روشویی با یک شیر معمولی نیز ۶ لیتر در دقیقه آب خارج می‌شود. حالا بعد از بستن یک پرلاتور یا آب افشان که قطعه‌ای مشبک است و از جنس فلز یا پلاستیک ساخته شده و در دسته لوازم کاهنده آب قرار دارد با نصب آن بر شیر روشویی، ۶ لیتر در دقیقه خروجی آب به یک و نیم لیتر در دقیقه کاهش خواهد یافت. پرلاتور آب را به صورت رشته‌های باریکی همراه با هوا میان آن خارج می‌کند که همین سهم هوا در تلفیق با آب، کاهش مقدار آب را به همراه دارد. قیمت کاهنده‌ها نیز از حدود ۱۰۰ هزار تومان موجود است، تا بیش از ۵۰۰ هزار تومان. 

از یک شیر آشپزخانه نیز بدون تجهیز به یک سیستم کاهنده، ۱۳ لیتر در دقیقه آب خارج می‌شود و پس از نصب کاهنده شیر آب به ۵ لیتر در دقیقه کاهش یافت. یعنی ۶۵ درصد مصرف آب را کاهش داد. 

با نصب همین چند ابزار کاهنده خانگی می‌توان تا۷۰ درصد میزان مصرف آب شرب روزانه را کاهش داد که تا همین چند سال قبل غیر از افراد متخصص در حوزه آب، اصلا از وجود چنین ابزارهایی اطلاع نداشتند. حتی همین امروز هم خیلی از شهروندان وجود این ابزار را نه موثر می‌دانند و نه حاضرند آن‌ها را آزمایش کنند. همان افرادی که عادت کرده‌اند حتی برای شست و شوی حیاط ساعت‌ها شیر آب را باز بگذارند و در جواب همسایه‌ای که می‌گوید آب را ببند، این حرکت را نوعی دهن‌کجی به مشکلات و نابسامانی‌ها قلمداد می‌کنند! 

ناکامی سیاست‌های کاهش مصرف آب در تهران

باتوجه به اینکه امروز همه از بحران به وجود آمده در وضعیت منابع آبی ایران سخن می‌گویند، اما این وضعیت خود گواه این حقیقت است که راهکارهایی که تا امروز ارائه شده، ثمری نداشتند. 

سعید سلیمانی‌ها، کارشناس اندیشکده تدبیر آب ایران، با اشاره به هدف‌گذاری وزارت نیرو برای کاهش مصرف آب گفت: در حالی که وزارت نیرو هدف‌گذاری ۲۵ درصدی برای کاهش مصرف آب شرب در تهران را در دستور کار قرار داده، گزارش‌ها نشان می‌دهد که میزان صرفه‌جویی، در خوش‌بینانه‌ترین برآوردها، تنها به نیمی از این عدد رسیده است.

با تشدید بحران آب در تهران، شرکت آب و فاضلاب استان تهران مجموعه‌ای از سیاست‌ها را با هدف کاهش ۲۵ درصدی مصرف آب شرب در دستور کار قرار داد. این اقدامات، طی دو ماه گذشته، شامل توصیه‌های عمومی به صرفه‌جویی، ترویج استفاده از شیرآلات کاهنده مصرف و سیاست کاهش فشار بوده‌اند. هدف این سیاست‌ها کاهش نشت شبکه (بیش از ۱۳۰ میلیون مترمکعب در سال) و در عین حال کنترل مصرف از طریق محدودسازی دسترسی آنی به آب بوده است. همزمان به شهروندان توصیه شد تا از پمپ و مخزن برای دسترسی به آب استفاده کنند. 

این کارشناس اندیشکده تدبیر آب ایران با توجه به اظهارات سخنگوی صنعت آب بیان کرد: بر اساس اظهارات سخنگوی صنعت آب، کاهش مصرف تنها به حدود ۱۳ تا ۱۴ درصد رسیده و در روایت دیگر از مسوول رسانه‌ای آبفای تهران، این عدد کمتر از ۸ درصد اعلام شده است. صرف نظر از اختلاف آماری، آنچه روشن است، فاصله معنادار میان هدف و نتیجه است؛ سوالی که ذهن بسیاری را درگیر کرده، این است: چرا این سیاست‌ها در تحقق اهداف ناکام ماندند؟ 

انسداد دسترسی عمومی به سامانه آنلاین آمار سدهای کشور

سلیمانی‌ها یکی از عوامل اصلی ناکامی سیاست‌ها در زمینه کاهش مصرف آب را اطلاع‌رسانی ضعیف و فاقد انسجام دانست و افزود: از سال ۱۴۰۱، دسترسی عمومی به سامانه آنلاین آمار سدهای کشور مسدود شده و این انسداد تاکنون ادامه دارد، بدون ارائه توضیحی رسمی. در شرایطی که افکار عمومی تشنه اطلاعات دقیقند، این پنهانکاری اطلاعاتی منجر به بی‌اعتمادی عمومی و رواج شایعات شده است. 

او همچنین با اشاره به نبود سیاست‌های حمایتی و انگیزشی بیان کرد: سیاست‌های صرفه‌جویی در غیاب حمایت‌های عملی، کارکرد موثری ندارند. در این دوره، نه مشوق اقتصادی برای خرید تجهیزات کاهنده مصرف ارائه شد، نه تعرفه‌های پلکانی ونه مشوق‌های مالی به درستی اجرا شدند. شهروندان در حالی به کاهش مصرف تشویق شدند که ابزار و انگیزه‌ای عملی برای همراهی دریافت نکردند. 

ناکارآمدی ساز و کار هماهنگی بین‌نهادی

سلیمانی‌ها درباره عبور از شرایط بحرانی امروز گفت: سیاست‌های مدیریت مصرف نیازمند حکمرانی هماهنگ و تصمیم‌سازی مشترک هستند. اما در غیاب ساز و کاری کارآمد برای هماهنگی‌های بین نهادی، تصمیم‌گیری‌ها به صورت جزیره‌ای و ناهماهنگ اتخاذ و به اجرا گذاشته شده است. این وضعیت موجب تکرار تصمیمات متناقض، اتلاف منابع و ضعف در اجرای یکپارچه سیاست‌ها شده است. تجربه بحران اخیر نشان می‌دهد که عبور ایمن از وضعیت کنونی نیازمند تغییر رویکردی اساسی در حکمرانی آب است. 

بازگرداندن دسترسی عمومی به آمار سدها، طراحی ساز و کار اطلاع‌رسانی منسجم و روزانه، برگزاری نشست‌های خبری برای پاسخگویی شفاف، ایجاد نهادی با اختیارات فرابخشی برای هماهنگی بین دستگاه‌ها و در نهایت، تضمین عدالت در خدمات‌رسانی، از مهم‌ترین گام‌هایی است که می‌تواند مشارکت شهروندان را به صورت فعالانه و آگاهانه جلب کند. بحران آب، آزمونی است برای نظام تصمیم‌گیری آب. اگر چه هنوز به نقطه شکست نرسیده‌ایم، اما بدون بازنگری شجاعانه و اصلاح فوری کاستی‌ها، این فاصله چندان زیاد نخواهد بود.