تصویر جنگ در هنر؛ ۷ نقاشی مشهور که هر کسی باید بشناسد

فرارو- از گوئرنیکای پیکاسو تا مجموعه فجایع جنگِ گویا، آثار هنری بسیاری در طول تاریخ روایتگر رنج انسان‌ها در میادین نبرد بوده‌اند.

به گزارش فرارو به نقل از کالکتر، جنگ، خشونت و ویرانی همواره از موضوعات جاودان و تکرار‌شونده در هنر بوده‌اند؛ موضوعاتی که در همه دوران‌ها، هنرمندان بسیاری را واداشته‌اند تا با قلم‌مو، رنگ و تصویر، رنج و کابوس‌های انسان را روایت کنند. قرن نوزدهم و بیستم شاهد بی‌سابقه‌ترین کشتارها و ویرانی‌ها بودند؛ فجایعی که جهان را برای همیشه دگرگون ساختند.

بسیاری از هنرمندان نامدار یا خود در خط مقدم جنگ حضور داشتند و تجربه‌ای مستقیم از میدان نبرد یافتند، یا از فاصله‌ای دور شاهد ویرانی‌ها شدند. اما فارغ از محل حضورشان، آثار به‌جا مانده از آنها به بیانیه‌هایی نیرومند علیه جنگ تبدیل شدند. در ادامه با هفت اثر شاخص از هفت هنرمند مشهور آشنا می‌شویم که تجربه‌های جنگ را به زبان هنر ثبت کرده‌اند.

۱. «گرنیکا» اثر پابلو پیکاسو

در آوریل ۱۹۳۷، نیروی هوایی آلمان نازی (لوفت‌وافه) به درخواست جناح ملی‌گرای اسپانیا به رهبری فرانسیسکو فرانکو، شهر کوچک گرنیکا را بمباران کرد. طی سه ساعت، این شهر شش‌هزار نفری با خاک یکسان شد و هزاران نفر زیر آوار جان باختند. خبر بمباران، در مدت کوتاهی سراسر اروپا را تکان داد.

پیکاسو هرگز به گرنیکا سفر نکرده بود، اما شدت فاجعه او را بر آن داشت تا بوم عظیمی را خلق کند که تصویری از درد، خشم و اندوه بود. معشوقه‌اش، دورا مار، عکاس برجسته سوررئالیست، روند خلق این اثر را تقریباً از ابتدا تا پایان مستند کرد. برخی مورخان هنر معتقدند نقش دورا مار در شکل‌گیری این شاهکار بسیار پررنگ‌تر از آن چیزی است که معمولاً بیان می‌شود؛ او نه‌تنها فعال سیاسی چپ‌گرا بود، بلکه ایده‌هایش درباره عکاسی و ترکیب‌بندی را نیز با پیکاسو در میان گذاشت.

«گرنیکا» به مرور به یکی از شناخته‌شده‌ترین آثار ضدجنگ بدل شد. در سال‌های بعد نیز بسیاری از هنرمندان مدرن و معاصر، از جمله فِیت رینگولد، با ارجاع به این نقاشی، به بازنمایی خشونت و آشوب پرداختند.

۲. «سنگر» اثر اُتو دیکس

اتو دیکس، هنرمند آلمانی، همانند بسیاری از هم‌عصرانش، جنگ را از نزدیک تجربه کرد و این تجربه نگاه او به هنر را برای همیشه تغییر داد. دیکس از چهره‌های اصلی جنبش «عینیت نو» بود؛ جنبشی که بر نمایش بی‌پرده و واقع‌گرایانه خشونت و زوال تأکید داشت.

او در سال ۱۹۲۳ اثر «سنگر» را خلق کرد؛ تصویری دهشتناک از اجساد تکه‌تکه‌شده درون سنگری آلمانی که به تازگی بمباران شده بود. مرگی بی‌افتخار و عاری از هرگونه شور میهن‌پرستانه، که تنها خون، رنج و انزجار بر جای گذاشت.

با روی کار آمدن نازی‌ها در ۱۹۳۳، دیکس رسماً از نقاشی منع شد و بسیاری از آثارش توقیف گردید. این تابلو در نمایشگاه «هنر منحط» به نمایش گذاشته شد و به‌عنوان خرابکاری نظامی و تبلیغات مارکسیستی معرفی شد. سرنوشت این اثر پس از سال ۱۹۴۰ نامعلوم ماند و بسیاری گمان می‌کنند نابود شده است.

۳. «ستایش جنگ» اثر واسیلی ورشچگین

در قرن نوزدهم، نقاش روسی واسیلی ورشچگین یکی از تکان‌دهنده‌ترین تصاویر جنگ را آفرید؛ تصویری که نه از میدان نبرد، بلکه از سکون و خاموشی سخن می‌گفت. تلی از جمجمه‌ها، مثله‌شده با شمشیر و گلوله، همچون بنایی شوم از بی‌رحمی انسان برپا شده بود.

ورشچگین بخشی از الهام خود را از افسانه‌ها و بخشی دیگر را از تجربه شخصی در آسیای میانه گرفت؛ جایی که به‌عنوان نقاش همراه ارتش روسیه حضور داشت. او شاهد بود چگونه درگیری‌های محلی میان اقوام دونگان و مانچو، روستاها را به خاک و خون می‌کشید و پیکرهای بی‌جان برجای می‌گذاشت.

قابی که برای این اثر ساخته شد، یادداشتی داشت با این جمله: «تقدیم به همه فاتحان بزرگ، گذشته، حال و آینده.» همین جمله نشان می‌دهد پیام ورشچگین نه محدود به یک نبرد خاص، بلکه نقدی جهان‌شمول بر ماهیت جنگ بود.

۴. «مسموم‌شدگان با گاز» اثر جان سینگر سارجنت

جان سینگر سارجنت، نقاش بریتانیایی-آمریکایی که بیشتر با پرتره‌های اشرافی شناخته می‌شود، در جنگ جهانی اول اثری متفاوت و تکان‌دهنده خلق کرد. او در تابلوی «مسموم‌شدگان با گاز»، صفی از سربازان نابینا و زخمی‌شده بر اثر حمله گاز شیمیایی را نشان داد که دست در دست هم به سوی واحد پزشکی می‌روند. در اطرافشان صدها کشته و مجروح بر زمین افتاده‌اند و هواپیماها هنوز در آسمان ابری به جنگ ادامه می‌دهند.

سارجنت به‌عنوان هنرمند رسمی جنگ به جبهه رفت و در میدان نبرد کار کرد. او نیز مانند بسیاری دیگر، از استفاده از گاز خردل به‌عنوان سلاحی مرگبار در شوک فرو رفت. این گاز ظرف چند دقیقه باعث سوختگی شدید چشم‌ها، تاول‌های پوستی و تخریب کامل ریه‌ها می‌شد. نقاشی او امروز یکی از ماندگارترین اسناد بصری جنگ جهانی اول است.

۵. «فاجعه‌های جنگ» اثر فرانسیسکو گویا

فرانسیسکو گویا، نقاش افسانه‌ای اسپانیایی، عمر و حرفه‌ای طولانی داشت که با تاریخ کشورش گره خورده بود. او در دهه شصت زندگی‌اش مجموعه چاپ‌هایی خلق کرد که قصد نداشت در زمان حیات منتشر کند. این آثار تنها برای خود و حلقه‌ای از دوستان نزدیک نگه داشته شد، چراکه گویا نگران بود انتقاد سیاسی به جایگاهش در دربار اسپانیا و فرانسه آسیب بزند.

این مجموعه سرانجام چهار دهه پس از مرگش منتشر شد و عنوان «فاجعه‌های جنگ» گرفت. ۸۲ اثر این آلبوم به بازنمایی جنگ شبه‌جزیره میان اسپانیا و نیروهای ناپلئون می‌پردازند؛ تصاویری هولناک از اجساد مثله‌شده، غیرنظامیان رنج‌دیده، خانه‌های ویران، قحطی و مرگ. گویا در این آثار نه جانب اسپانیا را گرفت و نه فرانسه را؛ او تنها چهره عریان خشونت و بی‌رحمی بی‌پایان جنگ را برملا ساخت و در ضمن، روحانیون و صاحبان قدرت را به‌عنوان کسانی که از کاهش رنج بی‌گناهان ناتوان یا بی‌میل بودند، بی‌رحمانه نقد کرد.

۶. «راه‌های افتخار» اثر سی. آر. دبلیو. نِوینسون

کریستوفر نِوینسون از مهم‌ترین هنرمندان بریتانیایی بود که جنگ جهانی اول را بر بوم آورد. او در آغاز شیفته فوتوریسم و دوست فیلیپو مارینتی بود، اما با تجربه جنگ به سوی رئالیسم متمایل شد. نِوینسون مدتی به‌عنوان راننده آمبولانس و سپس دستیار پزشکی در بیمارستانی ویژه درمان شوک ناشی از انفجار (آنچه امروز PTSD نامیده می‌شود) فعالیت کرد.

نقاشی‌های او بی‌پرده و صریح بودند؛ آن‌قدر صریح که بسیاری از آثارش توسط مقامات سانسور شد. زیرا سربازانی که او ترسیم می‌کرد، قهرمانانه و پرشکوه نبودند. او حتی تابلوی «راه‌های افتخار» را با برچسب «سانسورشده» به نمایش گذاشت تا اعتراض خود را نشان دهد. نِوینسون گرچه شخصیتی جنجالی داشت و اغلب داستان‌های جنگی خود را اغراق‌آمیز نقل می‌کرد، اما مهارت هنری‌اش باعث شد آثارش همچنان ارزشمند و تأثیرگذار باقی بمانند.

۷. «سرنوشت حیوانات» اثر فرانتس مارک

فرانتس مارک، نقاش اکسپرسیونیست آلمانی، زندگی کوتاهی داشت که با جنگ جهانی اول به تراژدی ختم شد. او از هنرمندان پرکار و محبوب زمانه خود بود و حتی در طراحی استتار نظامی مشارکت داشت. در سال ۱۹۱۶ دولت آلمان تصمیم گرفت به دلیل اهمیت هنری‌اش او را از جبهه بازگرداند، اما حکم نجات‌بخش چند روز دیر رسید؛ مارک پیش از آن در میدان جنگ کشته شد.

چند سال پیش از آغاز جنگ، او نقاشی «سرنوشت حیوانات» را خلق کرد؛ اثری که گویی پیش‌بینی‌ای از خونریزی‌های آینده بود. در این تابلو، جنگلی در آتش شعله‌ور است و روباه‌ها، گوزن‌ها و گرازها وحشت‌زده خود را به شعله‌ها می‌افکنند، بی‌آنکه راه گریزی بیابند. نقاشی مارک تصویری پرهیجان و سرگیجه‌آور است که اضطراب و سرنوشت محتوم جنگ را بر جان بیننده می‌نشاند.

هفت اثری که مرور شد، از پیکاسو و گویا تا دیکس و مارک، تنها نمونه‌ای از صدها روایت تصویری از جنگ هستند که در حافظه تاریخ هنر ثبت شده‌اند. هر یک از این آثار نشان می‌دهد هنر نه تنها وسیله‌ای برای بازتاب زیبایی، بلکه ابزاری قدرتمند برای فریاد زدن علیه خشونت و یادآوری بهای سنگین جنگ است. این نقاشی‌ها هنوز هم، دهه‌ها و قرن‌ها پس از خلق‌شان، ما را به تأمل وامی‌دارند و هشدار می‌دهند که رنج بشر در میدان‌های جنگ هرگز نباید به دست فراموشی سپرده شود.