سد ماملو کجاست و خشک شدن آن چه عواقبی دارد؟

فرارو-   در میانه یکی از خشک‌ترین سال‌های آبی کشور، عباس علی‌آبادی، وزیر نیرو از احتمال «خروج سد ماملو از مدار» تا پایان تابستان خبر داد؛ هشداری که زنگ خطر را برای تهران و شهرهای اطراف به صدا درآورده است. او با اشاره به کاهش ۳۱ درصدی بارندگی نسبت به سال گذشته و ۴۴ درصدی نسبت به میانگین بلندمدت، وضعیت موجود را بحرانی توصیف کرد و خواستار تغییر فوری در الگوی مصرف آب شد.

به گزارش فرارو،  سد ماملو که طی سال‌های اخیر به یکی از آخرین امیدهای تأمین آب شرب شرق تهران، ورامین و پاکدشت تبدیل شده، اکنون در آستانه خشکی کامل قرار دارد. کاهش بارندگی، مصرف بی‌رویه و تهدیدهای زیست‌محیطی ناشی از فعالیت واحدهای آلاینده در اطراف آن، به این بحران دامن زده‌اند. اما ماملو کجاست و از دست رفتن آن چه پیامدهایی برای ساکنان پایتخت خواهد داشت؟

سد ماملو کجاست؟

سد ماملو، سدی خاکی با هسته رسی است که در حدود ۳۰ کیلومتری جنوب شرقی تهران، در نزدیکی روستای ماملو و بر روی رودخانه‌های جاجرود و تار (که از دامنه‌های دماوند سرچشمه می‌گیرند) ساخته شده است. عملیات احداث این سد در سال ۱۳۷۹ آغاز و آب‌گیری اولیه آن در دی‌ماه ۱۳۸۴ انجام شد. ماملو در ۲۵ کیلومتری شرق تهران و ۱۵ کیلومتری شمال پاکدشت واقع شده و مساحت حوضه آبریز آن حدود ۱۷۵۰ کیلومتر مربع است. این سد نقش مهمی در تأمین آب شرب جنوب و شرق تهران، آبیاری زمین‌های کشاورزی در دشت ورامین و تولید برق ایفا می‌کند.

از نظر ابعاد، دریاچه سد ماملو حدود ۳ کیلومتر طول و ۸۰۰ متر عرض دارد و در برخی نقاط، عمق آن به بیش از ۱۲ متر می‌رسد. متوسط جریان آب سالانه این سد حدود ۲۸۳ میلیون مترمکعب برآورد شده است.

دلایل اهمیت سد ماملو

سد ماملو در کنار چهار سد دیگر (لار، لتیان، طالقان و امیرکبیر)، یکی از پنج منبع اصلی تأمین آب شرب شهر تهران است. با خشک شدن تدریجی سدهای لار و لتیان و کاهش 38 تا 40 درصدی ذخایر آبی در سدهای تهران نسبت به سال گذشته، توجه به ماملو بیش از پیش افزایش یافته است. از همان ابتدا هدف‌های اصلی برای احداث این سد را  مهار سیلاب‌های رودخانه‌های جاجرود و دماوند، بهره‌برداری از ظرفیت آبی این حوضه‌ها، و تأمین آب شرب، کشاورزی و صنعت  در نظر گرفته بودند که در طول سالیان در همین نقش‌ها ظاهر شد.

در این سال‌ها سد ماملو نقشی مهم در تأمین آب شرب و کشاورزی شهرهایی چون پاکدشت، ورامین، قرچک و پیشوا داشته است و  گزارش‌ها حاکی از آن است که آن سالانه 30 میلیون مترمکعب آب شرب برای جنوب شرق تهران تأمین می‌کند، اما در فصول کم‌بارش، این میزان به‌شدت کاهش می‌یابد.

نکته این است، کاهش ذخیره آب، کشاورزی دشت ورامین را که یکی از قطب‌های تولید محصولات کشاورزی پایتخت است، تهدید می‌کند.

بنابراین از دست رفتن سد ماملو نه تنها تهدیدی برای امنیت آبی بخش‌های بزرگی از تهران است، بلکه می‌تواند به بحرانی گسترده در حوزه سلامت، کشاورزی و حتی مهاجرت‌های زیست‌محیطی منجر شود. 

چرا سد ماملو به این روز افتاد؟

بر اساس اعلام مسئولان در سال 1393، طرح آبرسانی از این سد به تهران از مهرماه اجرایی شد و قرار بود دو هزار لیتر در ثانیه آب به سامانه شرق تهران وارد کند. این انتقال حیاتی به طول 87 کیلومتر طراحی شده بود تا بخشی از نیاز شرب تهران به ویژه در ماه‌های کم‌بارش پاییز و زمستان تأمین شود. این پروژه در سال 1394 در اوج خود قرار گرفت.

اما با گذشت این 11 سال دیگر چالش‌های سد ماملو فقط به کاهش بارندگی محدود نمی‌شود. طبق گزارشی از مهر در این سال‌ها سد ماملو با تهدیدهای زیست‌محیطی متعددی از جمله ورود پساب‌های صنعتی و فاضلاب‌های شهری از منطقه پردیس روبرو بوده است. به گفته کارشناسان محیط زیست، حدود 98 درصد از واحدهای صنعتی در منطقه بومهن و بیش از 700 واحد در منطقه جاجرود بدون مجوز و نظارت زیست‌محیطی فعالیت داشته‌اند که احتمال آلودگی آب سد را افزایش داده بود.

در سال‌‌های اخیر نیز مشکلات سد ماملو بیشتر شده است؛  این سد، که زمانی به‌عنوان یکی از نمادهای توسعه زیرساخت‌های آبی استان تهران شناخته می‌شد،  با خشکسالی‌های پیاپی، افت محسوس بارندگی، افزایش جمعیت و مصرف بی‌رویه توان آبی خود را از دست داد.

از سال 1398 تاکنون، روند کاهش سطح آب در این مخزن خاکی به شکل نگران‌کننده‌ای ادامه داشته و در بهار 1404 به کمترین میزان خود در دهه اخیر رسید. کارشناسان شرکت آب و فاضلاب شرق استان تهران در ماه‌های اخیر بارها هشدار داده‌ بودند  که موجودی فعلی سد ماملو تنها برای تأمین نیازهای کوتاه‌مدت پاسخگوست و در صورت ادامه روند مصرف فعلی، ذخایر آن عملاً به صفر خواهد رسید.

در این میان مساله‌ای که مورد توجه قرار دارد   گزارش‌های رسمی در مورد  سرانه مصرف در مناطق جنوب شرق تهران است که  دو برابر استاندارد ملی تخمین زده شده است و در ماه خرداد امسال تنها با حدود 15 درصد ظرفیت خود فعالیت می‌کرد که آلارمی برای جدی گرفتن مساله بود.