فستیوال‌های موسیقی خاورمیانه؛ از کوچه‌های بوشهر تا معابد بعلبک

میلاد زرینی؛ موسیقی در خاورمیانه فقط صدا نیست؛ قصه‌ای است از هویت، مقاومت و همبستگی. از کوچه‌های پرشور بوشهر تا معابد باستانی بعلبک، فستیوال‌های موسیقی این منطقه آیینه فرهنگ غنی و روحیه پایدار مردمانش هستند. این رویدادها نه‌تنها سنت‌ها را زنده نگه می‌دارند، بلکه پلی برای گفت‌وگوی فرهنگی و نمایش تنوع موسیقایی‌اند. در این مقاله، نگاهی به فستیوال‌های موسیقی در ایران، ترکیه، عربستان سعودی، عراق و لبنان می‌اندازیم، شباهت‌ها و تفاوت‌های فرهنگی آن‌ها را بررسی می‌کنیم و راهکارهایی برای تقویت فستیوال‌های ایران پیشنهاد می‌دهیم.

ایران: ضربان فرهنگ قومی

ایران، با گنجینه موسیقایی و تنوع قومی‌اش، میزبان حداقل شش فستیوال برجسته است: فستیوال بین‌المللی موسیقی فجر (تهران، از ۱۳۶۴)، فستیوال موسیقی جوان، فستیوال موسیقی معاصر تهران، فستیوال موسیقی اقوام ایران (سنا) در سنندج، فستیوال موسیقی الکترونیک (SET) و فستیوال کوچه در بوشهر.

فستیوال فجر، از سال ۱۳۶۴، معتبرترین رویداد موسیقی ایران است که موسیقی سنتی، کلاسیک و بین‌المللی را به نمایش می‌گذارد و هنرمندان ایرانی را به جهان معرفی می‌کند. فستیوال سنا در سنندج، با تمرکز بر نواهای کردی، لری و بلوچی، تنوع فرهنگی ایران را پاس می‌دارد. فستیوال کوچه، از سال ۱۳۹۶ در بوشهر، با موسیقی بوشهری، لری و عربی، فضایی صمیمی و مردمی خلق می‌کند. این فستیوال، با وجود نقدهای گروه‌های محافظه‌کار در سال ۱۴۰۴، با حمایت وزارت فرهنگ و جامعه محلی ادامه یافت.

چالش‌ها: محدودیت‌های مذهبی، به‌ویژه برای سبک‌های پاپ و غربی، و انتقادات گروه‌های محافظه‌کار، برگزاری فستیوال‌ها را دشوار کرده است. کمبود بودجه و سالن‌های مدرن نیز رشد این رویدادها را محدود می‌کند.

ترکیه: نوای شرق و غرب

ترکیه، با بیش از هزار فستیوال سالانه، حداقل ۲۰ فستیوال موسیقی برجسته دارد، از جمله فستیوال جاز استانبول، فستیوال بین‌المللی موسیقی استانبول، راک‌ن‌کک، کاپادوکس و سونار. فستیوال جاز استانبول، از سال ۱۹۹۴، موسیقی عثمانی را با جاز جهانی پیوند می‌دهد و ترکیه را به‌عنوان پل شرق و غرب معرفی می‌کند. این فستیوال‌ها هویت چندفرهنگی ترکیه را تقویت کرده و گردشگران جهانی را جذب می‌کنند. با این حال، انتقادات محافظه‌کاران و تغییرات سیاسی گاهی برگزاری را مختل می‌کند.

عربستان سعودی: گام‌هایی به سوی مدرنیته

عربستان سعودی، در راستای «چشم‌انداز ۲۰۳۰»، چهار فستیوال موسیقی برجسته برگزار می‌کند: فستیوال جهانی جده، موسم ریاض (شامل ساونداستورم)، فستیوال طنطوره در العلا و رویدادهای موسم جده. ساونداستورم، با حضور ستارگان جهانی، بخشی از تلاش برای بازسازی تصویر فرهنگی این کشور است. این فستیوال‌ها نشانه گذار از محافظه‌کاری به فضای بازتر فرهنگی‌اند، اما انتقادات گروه‌های مذهبی و نگرانی‌های حفظ سنت، چالش‌هایی جدی ایجاد کرده است.

عراق: آوای مقاومت در دل بحران

عراق، با وجود سال‌ها ناامنی، دو فستیوال برجسته دارد: فستیوال موسیقی مسپو در سلیمانیه و اربیل، و فستیوال موسیقی بغداد. مسپو، با تمرکز بر موسیقی کردی و پیام صلح، هنرمندانی از ایران و ترکیه را میزبانی می‌کند و هویت کردی را احیا می‌کند. این فستیوال‌ها تبادل فرهنگی را تقویت می‌کنند، اما ناامنی، مقاومت‌های مذهبی و کمبود زیرساخت، برگزاری را دشوار کرده است.

لبنان: سمفونی پایداری

لبنان چهار فستیوال برجسته دارد: فستیوال بین‌المللی بعلبک، فستیوال بیت‌الدین، فستیوال بهاری بیروت و فستیوال بیبلوس. فستیوال بعلبک، از ۱۹۵۵، در آثار باستانی رومی برگزار می‌شود و نماد مقاومت در برابر جنگ و بحران است. این فستیوال‌ها لبنان را به‌عنوان مرکز گفت‌وگوی فرهنگی معرفی کرده و هویت چندفرهنگی را حفظ می‌کنند، اما ناآرامی‌های سیاسی، انفجار بندر بیروت (۲۰۲۰) و بحران اقتصادی، چالش‌هایی جدی‌اند.

شباهت‌ها و تفاوت‌های فرهنگی

شباهت‌ها:

- حفظ هویت: همه فستیوال‌ها فرهنگ محلی را پاس می‌دارند. کوچه در ایران موسیقی بوشهری را زنده نگه می‌دارد، مسپو در عراق هویت کردی را احیا می‌کند و بعلبک در لبنان موسیقی عربی را جهانی می‌کند. 

- گفت‌وگوی فرهنگی: دعوت از هنرمندان بین‌المللی، مانند جاز استانبول یا ساونداستورم، تبادل فرهنگی را تقویت می‌کند. حتی فستیوال فجر در ایران هنرمندان منطقه را میزبانی می‌کند. 

-  تنوع موسیقایی: از نواهای سنتی در سنا تا ریتم‌های مدرن در سونار ترکیه، فستیوال‌ها سبک‌های متنوعی را پوشش می‌دهند. 

- مقاومت فرهنگی: کوچه با نقدهای محافظه‌کاران، بعلبک با بحران‌های سیاسی و مسپو با ناامنی مقابله کرده‌اند.

تفاوت‌ها:

- سبک و تمرکز: ایران و عراق بر موسیقی سنتی و قومی (کوچه، سنا، مسپو) تمرکز دارند و هویت محلی را تقویت می‌کنند. ترکیه و لبنان ترکیبی از سنتی و مدرن (جاز استانبول، بعلبک) ارائه می‌دهند و مخاطبان جهانی را جذب می‌کنند. عربستان بر موسیقی مدرن (ساونداستورم) متمرکز است تا تصویر فرهنگی‌اش را بازسازی کند. 

- چالش‌ها: ایران و عراق با محدودیت‌های مذهبی و ناامنی، لبنان با بحران اقتصادی و سیاسی، ترکیه با تغییرات سیاسی و عربستان با نقدهای مذهبی روبرو هستند. 

- مخاطب: ایران و عراق بر مخاطبان داخلی تمرکز دارند؛ ترکیه و لبنان مخاطبان داخلی و جهانی را جذب می‌کنند؛ عربستان گردشگران خارجی را هدف قرار داده است.

راهکارهایی برای فستیوال‌های ایران

برای تقویت فستیوال‌های ایران، مانند کوچه، فجر و سنا: 

- دعوت از هنرمندان جهانی: برای افزایش تبادل فرهنگی و جذب مخاطبان بین‌المللی.

- تمرکز بر موسیقی سنتی: تقویت نواهای اقوام برای حفظ میراث فرهنگی. 

- برگزاری در شهرهای مختلف: برای دسترسی بیشتر و مشارکت مردم محلی. 

- کارگاه‌های آموزشی: برای پرورش استعدادهای جوان و حفظ مهارت‌های سنتی. 

- شبکه‌های اجتماعی: پخش آنلاین اجراها برای جلب مخاطبان گسترده‌تر.

سخن پایانی

فستیوال‌های موسیقی خاورمیانه، از کوچه‌های بوشهر تا معابد بعلبک، آوای هویت و مقاومت‌اند. با وجود شباهت‌هایی مانند حفظ میراث و گفت‌وگوی فرهنگی، تفاوت‌ها در سبک‌ها و چالش‌ها، رنگارنگی این منطقه را نشان می‌دهد. ایران، با تقویت فستیوال‌هایش، می‌تواند فرهنگ غنی خود را نه‌تنها حفظ کند، بلکه به جهانیان نشان دهد.