اساسنامه جدید مدارس مجازی؛ برای کدام دانش‌آموز؟
قانون اساسی آموزش رایگان را حق همه شهروندان می‌داند، اما اساسنامه مدارس مجازی با سازوکاری شبیه مدارس غیردولتی، پرسش‌هایی درباره تعهد دولت به این اصل اساسی ایجاد کرده است.
فرارو- وزیر آموزش و پرورش، اساسنامه مدرسه مجازی را ابلاغ کرد؛ اما آمادگی نظام آموزشی ایران برای چنین اساسنامه‌ای مورد پرسش است.
به گزارش فرارو، علیرضا کاظمی، وزیر آموزش و پرورش، اساسنامه مدرسه مجازی را با هدف ارتقای کیفیت تعلیم و تربیت و بهره‌گیری هوشمندانه از فناوری‌های نوین ابلاغ کرده است. این اساسنامه می‌تواند در مواجهه با روزهای پرچالش آموزش مجازی و اختلافات میان والدین، دانش‌آموزان و مدارس، راه‌گشا باشد. با این حال، هنوز سؤال این است که زمینه و بستر اجرایی این مدارس چگونه فراهم خواهد شد؟
بستر مدارس مجازی
برگزاری کلاس‌ها به شکل مجازی از دوران کرونا در ایران رایج شد. جامعه ایران ناگهان متوجه شد به بستری نیاز دارد که عملاً برای آن آماده نبود. در روزهای ابتدایی، مدارس با چالش‌های فراوانی روبهرو شدند، اما با ادامه یافتن بحران کرونا، زمینه‌ها به تدریج فراهم شد. به عنوان مثال، اپلیکیشن شاد در اسفند ۱۳۹۸ راه‌اندازی شد تا امکان آموزش مجازی مؤثر را فراهم کند و از ابتدای سال ۱۳۹۹ به صورت رسمی در دسترس مدارس و معلمان سراسر کشور قرار گرفت. با این حال، از همان روزهای اول با مشکلات متعددی مواجه شد؛ از اختلالات اینترنت گرفته تا هزینه‌های خرید اینترنت که بر دوش خانواده‌ها یا معلمان می‌افتاد.
این هزینه‌ها همراه با باگ‌های دیگر اپلیکیشن، باعث شد برخی مدارس تصمیم بگیرند کلاس‌های مجازی خود را در پلتفرم‌هایی مانند اسکای روم برگزار کنند؛ اما این فضا نسبت به شاد گران‌تر بود و برخی خانوارهای نابرخوردار را بیش از پیش با مشکل مواجه می‌کرد. پیش از ابلاغ اساسنامه مدارس مجازی، وزیر آموزش و پرورش تأکید کرد: «برگزاری کلاس‌های درس در ایام غیرحضوری و فعالیت‌های فوق برنامه که نیاز به بستر مجازی دارند، فقط در شاد، به ویژه بستر کلاس‌های مجازی شاد، مجاز است.»
در بخشنامه مربوط به امکانات شاد آمده است که این سرویس می‌تواند کلاس‌های آموزشی غیرحضوری تا ۵۰ نفر، جلسات ویدئوکنفرانس تا ۴۰۰ نفر و وبینارهای آموزشی تا ۴ هزار نفر را در بستر بومی مدیریت و نظارت کند و مقرون به صرفه باشد. با این حال، مشکلات همچنان پابرجا است و حتی در روزهایی که شهرها به دلایل آلودگی هوا، گرما یا سرما تعطیل می‌شوند نیز ادامه دارد.
ماهان، یک دانش آموز پایه ششم در مورد نسخه‌های به‌روزشده شاد گفت: «توقع داریم با رفع باگ‌ها روبهرو شویم، اما انگار همه چیز بدتر شده است. برای آپلود یک عکس باید مدت طولانی منتظر بمانیم و بعد خانم معلم فکر می‌کند تازه در حال نوشتن تکالیف هستیم.» همچنین ساحل، دانش‌آموزی دیگر، افزود: «بریده‌بریده شنیده شدن صدای معلم واقعا عصبی‌کننده است. تا سعی می‌کنیم با کلاس ارتباط برقرار کنیم، همه چیز خراب می‌شود. در این میان، برادر کوچکم هم هست و وقتی همزمان آنلاین می‌شویم، اینترنت خانه ضعیف‌تر می‌شود و مادرم مجبور است بالای سر او باشد تا قطع و وصلی شاد را مدیریت کند. در واقع از همه کارهایمان جا می‌مانیم.»
یک معلم باسابقه به خبرنگار فرارو در مورد اساسنامه مدارس مجازی و بستر برگزاری کلاس‌های آن گفت: «نکته مهم این است که اساسنامه جدید تمام دانش‌آموزان را شامل نمی‌شود و مدارس مجازی برای موارد خاص طراحی شده‌اند. با این حال، برطرف نشدن این چالش‌ها، مسیر این مدارس را از ابتدا هموار نخواهد کرد. فراهم کردن یک اپلیکیشن یا بستر آموزشی مناسب می‌تواند باعث شود حتی مدارس معمولی نیز با چنین مشکلاتی مواجه نشوند.»
مدارس مجازی پولی است؟
نکته قابل توجه در اساسنامه ابلاغ‌شده درباره مدارس مجازی این است که سازوکار اقتصادی آن‌ها مشابه مدارس غیردولتی تعریف شده است؛ همان مدارسی که امسال خبر رسید شهریه‌شان در برخی موارد حتی از ۱۴۰ میلیون تومان هم فراتر رفته است.
در ماده ۵ اساسنامه، گروه‌هایی که امکان تحصیل در این مدارس را دارند مشخص شده‌اند: ایرانیان مقیم خارج از کشور، اتباع خارجی ساکن ایران، بازماندگان از تحصیل زیر ۱۸ سال به دلایلی مانند نبود مدرسه در محل، معلولیت جسمی یا بیماری‌های خاص، دختران ازدواج‌کرده و همچنین بازماندگان از تحصیل بالای ۱۸ سال. پرسش اصلی اینجاست که به جز گروه نخست که توان مالی‌شان مبهم و بدون آمار دقیق است، آیا سایر گروه‌ها نیز باید شهریه‌ای مشابه مدارس غیردولتی پرداخت کنند؟
در خصوص اتباع خارجی باید یادآور شد که در شهریور سال گذشته، زمانی که موضوع ردمرز مهاجران افغانستانی هنوز جدی نشده بود، مرکز آمار ایران اعلام کرد که بین مارس ۲۰۲۳ تا مارس ۲۰۲۴ بیش از ۹۷ درصد مهاجران ورودی به ایران از افغانستان بوده‌اند. این در حالی است که نادر یاراحمدی، مشاور وزیر و رئیس مرکز امور اتباع و مهاجرین خارجی وزارت کشور، تأکید کرده بود: «آن‌ها مشکل اقتصادی دارند و وارد کشور ما می‌شوند.» بنابراین بعید است چنین خانواده‌هایی توان پرداخت شهریه‌های بالای مدارس مجازی را داشته باشند.
بازماندگان از تحصیل زیر ۱۸ سال نیز بر اساس اساسنامه شامل کودکانی می‌شوند که به دلیل نبود مدرسه، معلولیت جسمی، بیماری‌های خاص یا ازدواج زودهنگام از تحصیل بازمانده‌اند. در این زمینه رضوان حکیم‌زاده، معاون آموزش ابتدایی وزارت آموزش و پرورش، تصریح کرده است: «عوامل مدرسه‌ای مانند نبود معلم و مدرسه از یک‌سو، و عوامل خارج از نظام آموزشی همچون فقر اقتصادی و فرهنگی یا برخی تعصبات خانوادگی از سوی دیگر مانع حضور کودکان در مدارس می‌شود.»
در این میان، مسئله اقتصادی پررنگ‌تر از سایر عوامل است اما در همین راستا، موسی‌الرضا کفاش، معاون دبیرکل شورای عالی آموزش و پرورش، تأکید کرده است: «برای این گروه از دانش‌آموزان که توان پرداخت هزینه و تهیه تجهیزات را ندارند، وزارت آموزش و پرورش موظف است حمایت‌های لازم را ارائه دهد.»
این وضعیت برای بازماندگان از تحصیل بالای ۱۸ سال نیز تکرار می‌شود، چرا که علل ترک تحصیل در این دو گروه تقریباً مشابه است. یک کارشناس آموزش در گفت‌وگو با فرارو گفت: «سال‌ها در مناطقی از تهران تدریس کردم که وضعیت اقتصادی و فرهنگی خانواده‌ها بسیار نامناسب بود. دانش‌آموزانی داشتم باهوش، باانگیزه و مستعد، اما فقر آن‌ها را از ادامه مسیر بازمی‌داشت… حتی برخی ناچار می‌شدند برای تهیه یک گوشی موبایل، دست به تصمیماتی دردناک و غیرقابل باور بزنند.»
این در حالی است که اصل سی‌ام قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران صراحت دارد: «دولت موظف است وسایل آموزش و پرورش رایگان را برای همه ملت تا پایان دوره متوسطه فراهم کند و وسایل تحصیلات عالی را تا سرحد خودکفایی کشور به صورت رایگان گسترش دهد.»
کیفیت آموزشی در فضای مجازی چگونه است؟
یکی از مهم‌ترین نقدها به مدارس مجازی، مسئله کیفیت یادگیری است. بسیاری از کارشناسان معتقدند که آموزش آنلاین در ایران بیشتر از آنکه یادگیری عمیق ایجاد کند، به حضور صوری و پر کردن چک‌لیست‌ها محدود شده است. ضعف در تعامل مستقیم با معلم، نبود امکان فعالیت‌های گروهی و مشکلات فنی، از عواملی هستند که کیفیت آموزش را کاهش می‌دهند.
یک کارشناس تعلیم و تربیت نیز به فرارو گفت: «در آموزش مجازی، دانش‌آموزان اغلب تنها شنونده‌اند و مشارکت واقعی بسیار پایین است. این موضوع باعث می‌شود که پرورش مهارت‌های اجتماعی، کار تیمی و حتی خلاقیت تحت تأثیر قرار گیرد.»
از سوی دیگر، فاصله طبقاتی آموزشی در فضای مجازی پررنگ‌تر می‌شود؛ دانش‌آموزانی که امکانات اینترنت پرسرعت و ابزار مناسب دارند، شانس بیشتری برای یادگیری مؤثر پیدا می‌کنند، در حالی که دانش‌آموزان محروم عقب می‌مانند.
برخی معلمان نیز بر این باورند که حتی بهترین زیرساخت‌ها نمی‌توانند جایگزین کامل حضور در کلاس شوند. یکی از معلمان دبیرستان در این باره گفت: «فضای مدرسه فقط محل آموزش کتابی نیست؛ ارتباط عاطفی، تعامل میان همسالان و یادگیری مهارت‌های زندگی چیزی است که آموزش مجازی به سختی می‌تواند فراهم کند.»
با این وجود، کارشناسان تأکید دارند اگر بستر فنی ارتقا یابد و محتوای آموزشی متناسب با فضای آنلاین تولید شود، مدارس مجازی می‌توانند فرصت‌های تازه‌ای هم ایجاد کنند؛ از جمله دسترسی به معلمان متخصص در مناطق دورافتاده، برگزاری کلاس‌های بین‌المللی و حتی صرفه‌جویی در هزینه‌های آموزشی.
در این خصوص فروغ تیموریان دبیر پایه دوازدهم و کارشناس مسائل آموزشی گفت: «اگر می‌خواهیم این وضعیت بهبود یابد، باید مسئولان فرهنگی، آموزشی و رسانه‌ها به میدان بیایند. از محتوای یک بیلبورد در خیابان گرفته تا کتاب، برنامه تلویزیونی و هر ابزار دیگری می‌تواند در فرهنگ‌سازی مؤثر باشد. خانواده، جامعه و نظام آموزشی هرکدام نقش مهمی دارند.»
