آب هست، مدیریت نیست! / هشدار درباره رسیدن به نقطه بی‌بازگشت

سومین گفتمان پردیسان با موضوع «بحران آب علل، عوامل و پیامدهای آن» در سالن همایش‌های بین‌المللی شهدای محیط زیست برگزار شد. 

به گزارش جماران، در این نشست کارشناسان حوزه آب به بررسی و تحلیل شرایط موجود در کشور پرداختند و درباره راهکارهای پیش رو گفت‌وگو کردند. 

استفاده از تمام توان در عرضه آب

محمد ابراهیم رئیسی پژوهشگر و کارشناس حوزه ذخیره‌سازی اقتصاد آب، انرژی و محیط زیست در این نشست در پاسخ به این پرسش که آیا همه پهنه کشف شده آب را را استفاده کرده‌ایم، بیان کرد: در ایران ۶۰ درصد نیازها از آب زیرزمینی و ۴۰ درصد از آب سطحی تامین می‌شود. 

وی افزود: وقتی کشوری دارید که میزان اضافه برداشت از آب زیرزمینی دارد، باید شیوه‌های مدیریتی تغییر کند. مصرف آب زیرزمینی به مفهوم استفاده از پس‌انداز است. ما بدون هزینه زیادی از آب ذخیره‌سازی شده استفاده می‌کنیم. وقتی ۸۰ تا ۹۰ درصد آب ذخیره شده را برداشت می‌کنید، باید درباره مدیریت مصرف کار کنیم. 

رئیسی گفت: در حوزه عرضه آب از همه توان استفاده کرده‌ایم و آنچه اکنون به ما کمک می‌کند، مدیریت مصرف آب است که امروز باید بیشتر درباره آن صحبت کنیم. 

۵۰ درصد آب تهران صرف شرب می‌شود

این پژوهشگر حوزه آب توضیح داد: تمام منابعی که می‌توانستیم برای تهران تامین کنیم را آورده‌ایم. مردم بدانند در تهران ۵۰ درصد آب مصرفی متعلق به شرب است و اگر جمعیت مدام اضافه شود، ۹۰ درصد آب در تهران صرف شرب خواهد شد. باید مسایل آب را منطقه‌ای کنیم و به اطلاعات کلی که همواره مطرح می‌شود، بسنده نکنیم. 

وی افزود: عملیات اجرایی در هنگام بحران با عملیات در شرایط غیر بحران متفاوت است. ما باید درباره عملیات هنگام بحران صحبت کنیم. 

رئیسی به این پرسش که آیا نمی‌دانستیم بارگذاری در مناطق مختلف کشور نادرست است، این‌گونه پاسخ داد: به نظر من اقتصاد آب و مسایل مربوط به آب جدا از اقتصاد سیاسی در کشور نیست. 

وی افزود: ماه گذشته در اتاق بازرگانی مجموعه‌ای تهیه کردم که تحریم‌ها چه تأثیری بر بخش کشاورزی گذاشته است. اکنون دنیا روی کشاورزی هوشمند اقلیمی کار می‌کند. کشاورزی هوشمند اقلیمی آب را در همان لحظه‌ای که گیاه می‌خواهد در اختیارش می‌گذاردT اما تمام ادوات و تجهیزات کشاورزی هوشمند اقلیمی، در اروپا تولید می‌شود و کشورهای پیشرو بیش از یک و نیم میلیارد دلار سرمایه‌گذاری در این حوزه انجام داده‌اند که ما از آن محرومیم. 

این پژوهشگر حوزه آب گفت: تولید پهپاد، تجهیزات اندازه‌گیری داخل خاک و غیره اکثرا در کشورهای غربی انجام می‌شود و این نکته‌ای است که به آن توجه نمی‌شود. 

آب قدرت سیاسی می‌آورد

رئیسی یادآور شد: اجرای همه برنامه‌ها نیاز به منابع مالی دارد. درباره مسأله تأمین منابع مالی هم باید صحبت کنیم. 

وی تأکید کرد: اکنون آب در کشور قدرت سیاسی می‌آورد. در نتیجه در تصمیمات مربوط به آب صرفا قوانین تصمیم نمی‌گیرند. 

این پژوهشگر حوزه آب بیان کرد: در کشورهایی مثل ما قوانین وقتی به نفع کسی است، استفاده می‌شود و بیشتر روابط بر تصمیمات تأثیر می‌گذارد. از وزارت نیرو بپرسید چقدر در زمان رقابت سیاسی برای احداث و تعریف سدّ در یک منطقه تحت فشار هستند. اقتصاد سیاسی آب خیلی مهم است. 

وی ادامه داد: در محیط زیست هم همین‌طور است. باید حاکمیت سیاست و قدرت بر تصمیمات را در نظر بگیرید. 

رئیسی گفت: وقتی ۶۰ درصد مصرف آب مربوط به منابع زیرزمینی است و به انرژی یارانه زیاد می‌دهید یعنی عملا به آب ارزان را مجوز می‌دهید. بی‌توجهی به یارانه انرژی به مفهوم آن است که همه کارهایی که کردید از دست می‌رود. در اسپانیا بحث یارانه انرژی حل شد و پس از آن اقدامات بعدی انجام شد. همه کارهای اصلاحی با تخصیص یارانه انرژی از دست می‌رود. 

۱۵۰ میلیمتر کسری تجمعی مخزن داریم

بهیه جعفری بی‌بالان معاون دفتر برنامه‌ریزی کلان منابع آب و تلفیق وزارت نیرو نیز در این نشست با اشاره به برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی توضیح داد: برداشت بی‌رویه بالغ بر ۱۵۰ میلیارد متر مکعبی از منابع زیرزمینی داریم که کسری مخزن تجمعی را رقم زده است. 

وی افزود: ما به تبع این برداشت‌ها دچار مشکل شده‌ایم. اکنون بیش از ۳۵۹ محدوده مطالعاتی دچار فرونشست هستند. فرونشست پدیده‌ای غیر قابل بازگشت است. باید در نظر داشته باشیم که حتی اگر شرایط بارشی مناسب باشد، در صورت از دست رفتن آبخوان، نمی‌توان آن را احیا کرد. 

جعفری بیان کرد: مجموعه روند توسعه کشور، ما را به اینجا رسانده است. در سال۱۳۳۵ جمعیت کشور ۱۹ میلیون نفر بود که امروز به بالغ بر ۸۵ میلیون نفر رسیده است. این جمعیت نیاز به غذا توسعه و… دارد. شرایط فعلی را باید ساماندهی کرد. 

وی اضافه کرد: سند آمایش در سال ۱۳۹۹ تازه مصوب شده است و پهنه‌بندی انجام داده‌ایم. در خلاء آمایش سرزمین اتفاقات متعددی رخ داده و بارگذاری جمعیت در مناطقی انجام شده که کمبود ذاتی منابع آب داشتیم. 

معاون دفتر برنامه‌ریزی کلان منابع آب و تلفیق وزارت نیرو اضافه کرد: صنعت به تبع انتقال جمعیت در مناطق ساکن شده است. صنعت آب کمی می‌خواهد، اما به دنبال استقرارش جمعیت می‌آورد. جمعیت مهاجر نیاز به غذا را افزایش داده است. روند توسعه نامناسب سبب شده است که ۱۵۹ محدوده دچار فرونشست شود و با مقادیر مختلفی از فرونشست در این مناطق رو به رو هستیم. دشت‌های ممنوعه داریم. امروز تمام آبخوان‌های مناسب ما در شرایط بهره‌برداری ممنوعه قرار دارند. 

وی افزود: به نظر می‌رسد بحث بحران و تنش آب وجود دارد. یک بخش آن ناشی از اقلیم و شرایط اقلیمی است و یک بخشی به خاطر خشکسالی‌ها است دو یک بخشی به خاطر استقرار صنایع پرآب بر و بارگذاری‌ها است و باعث شده است که با شرایط بحرانی رسیده‌ایم. 

جعفری بیان کرد: ما به نقطه بی‌بازگشت از منظر آب نرسیده‌ایم. ما هنوز هم طبق آمار بین ۸۰ تا ۹۰ میلیارد متر مکعب مصرف آب داریم. از این موجودیت می‌توان به نحو مطلوب‌تری استفاده کرد که ارزش افزوده بهتری ایجاد کند و آب را به نحو مناسب‌تری برای نسل آینده استفاده کنند. 

وی تأکید کرد: یک عصای جادویی برای حل مشکل آب وجود ندارد. باید راهکارهای مختلفی را برای حل مسأله در نظر گرفت. استفاده از آب نامتعارف، مباحث اقتصادی، آبخیزداری و آبخوان‌داری و غیره باید مورد توجه قرار گیرد. هیچ یک از این راهکارها به تنهایی راهکار حل مشکل نیست. 

معاون دفتر برنامه‌ریزی کلان منابع آب و تلفیق وزارت نیرو گفت: همه شعار می‌دهیم که مصرف را باید مدیریت کنیم اما عملا این اتفاق نمی‌افتد. سیستم حکمرانی ما در دقیقه ۹۰ نگاه بخشی به مسأله دارند. در طول فعالیتم مکاتباتی داشتیم که دو روستا برای استفاده از چاه مشترک به منظور تامین نیاز شرب با همدیگر درگیر هستند. بحث مشارکت و فرهنگ‌سازی در حوزه آب مهم است. 

وی اضافه کرد: ما در موضوع مصرف آب دچار زیاده روی و افراط هستیم. در بحث دور ریز هم دچار مشکل هستیم. در عمل نماینده مجلس در حوزه خود دنبال سد، شبکه و غیره است. استاندار، وزارت نیرو و جهاد کشاورزی هر کدام کار خود را می‌کنند. باید این تابوها را بشکنیم. باید نسل‌های آتی با این واژگان آشنا شوند و کار جمعی را تمرین کنیم. 

بحران مدیریت آب داریم

حمیدرضا جانباز مشاور پیشین معاون آب و خاک جهاد کشاورزی نیز در این نشست درباره رسیدن به نقطه بی‌بازگشت از منظر آبی بیان کرد: از نظر من موضوع بحران آب یک موضوع جعلی است تا مسئولیت را از روی دوش خود برداریم. 

وی ادامه داد: آب کالای تجدیدپذیر است. خداوند سالانه ۴۰۰ میلیارد متر مکعب در سال‌های ترسالی و خشکسالی در اختیار ما قرار می‌دهد و ما نتوانسته‌ایم این آب را مدیریت کنیم. 

مشاور پیشین معاون آب و خاک جهاد کشاورزی افزود: ما شاهکار مهندسی آب جهان را در طول سه هزار سال گذشته داشته‌ایم و حتی در بعضی جاها کاریزهای پنج هزارساله داریم که آثار آن باقی مانده است. این نشان می‌دهد که ما می‌دانستیم در کشور خشک و کم آب زندگی می‌کنیم. 

وی اضافه کرد: ما کارهای زیادی در کشور برای تأمین آب انجام دادیم. زمانی گفتند سدّ خوب است و سدّهای کوچک و بزرگ ساختیم. حفر چاه کردیم، اما مقداری اختیار از دست ما خارج شد. امروز یک میلیون چاه داریم. 

جانباز یادآور شد: ما هشت میلیون هکتار اراضی آبی داریم. در این وسعت یک میلیون چاه حفر کرده‌ایم. یعنی در هر هشت هکتار یک جا را سوراخ کرده‌ایم. سوراخ‌هایی از عمق ۲۰ متر تا ۳۰۰ متر ایجاد کرده‌ایم. 

وی افزود: آب را شیرین و منتقل می‌کنیم. این کار سختی است که برای تأمین نیاز شرب و صنعت انجام می‌شود. اجرای این سیاست در حالی است که در همایشی با همین موضوع، همه کارشناسان با شیرین‎‌سازی و انتقال آب مخالف بودند. 

چه کارهایی انجام ندادیم؟ 

مشاور پیشین معاون آب و خاک جهاد کشاورزی توضیح داد: در مقابل کارهایی که انجام دادیم، خیلی کارها را نکردیم. درحکمرانی سه تا چهار اصل خیلی ساده داریم. هسته مرکزی حکمرانی، مسئولیت‌پذیری است که ما نداشتیم. کار کردیم اما پاسخگویی نداشتیم. 

وی ادامه داد: مشارکت را جدی نگرفتیم. کارشناسان دولتی گفتند ما بلدیم، درس خواندیم، دلسوزیم و مملکت را دوست داریم. با این دید در بدنه دولت کار کردیم. ما بحث بازچرخانی آب را جدی نگرفتیم. 

جانباز گفت: سال‌های قبل سازمان برنامه کلاسی برای ما برگزار کرد. یک استادی از ژاپن آمده بود. همواره درباره آب کشاورزی صحبت می‌کرد و درباره شرب و صنعت معتقد بود که باید از مسیر بازچرخانی آب مورد نیازشان تامین شود. آب خام فقط مخصوص کشاورزی استو

وی ادامه داد: در اروپا که بارندگی بالای ۸۰۰ میلیمتر است، ۳۰ بار آب بازچرخانی می‌شود. در ژاپن هر ساختمانی که ساخته می‌شود، آبش بازچرخانی می‌شود و آب شرب را می‌خرند. 

مشاور پیشین معاون آب و خاک جهاد کشاورزی بیان کرد: ۹۵ درصد اعتبارات موجود صرف اب سطحی شده و کمتر از یک درصد صرف آب زیرزمینی شده است. ما اگر می‌خواهیم به بحران مدیریت آب برخورد نکنیم، نیاز به آبخوان‌داری و آبخیزداری داریم. 

وی افزود: مطالعات مربوط به ۵۵ سال پیش را می‌خواندم. کل جمعیتی که ایران ظرفیت پذیرش آن را داشت، ۵۰ میلیون نفر بود که ۲۵ میلیون نفر آن باید در سواحل مکران مستقر می‌شدند اما امروز آنجا اصلا جمعیت نداریم. 

مصرف بیش از ۲۰ میلیارد متر مکعب آب برای تولید یونجه و گندم

جانباز بیان کرد: کشور ۹۰ میلیون جمعیت دارد و همه در فلات مرکزی ساکن هستند. فرض دوم این مطالعه این بود که برای تولید کشاورزی یا غلات یا گوشت باید انتخاب شود. ما فقط برای تولید یونجه و گندم بیش از ۲۰ میلیارد متر مکعب آب مصرف می‌کنیم. 

وی ادامه داد: ما در عرصه آب مطالبه‌گر نداریم. متأسفانه تا زمانی که مردم ما مطالبه‌گر نشده‌اند، دولت هم پاسخگو نخواهد بود. باید یاد بگیریم مطالبه‌گر باشیم. 

لزوم کاهش سطح کشت آبی

نیازعلی ابراهیمی رئیس بخش آبیاری موسسه تحقیقات خاک و آب نیز در این نشست درباره احتمال رخ دادن ترک فعل در سیاستگذاری برای آب توضیح داد: وزارت نیرو اعلام کرده است که ۱۰۳ میلیارد متر مکعب آب تجدیدپذیر دارد. ۸۲ میلیارد متر مکعب از منبع تا مصرف در اختیار کشاورزی است، ۸.۸ میلیارد متر مکعب شرب و ۳.۷ میلیارد متر مکعب در صنعت مصرف می‌شود. 

وی افزود: صنعت ۱۰۰ سال است که در ایران کار می‌کند. هرچقدر این بخش رشد کند، دو میلییارد متر مکعب آب جدید نیاز نخواهد داشت. شرب هم به ۱۰ میلیارد متر مکعب می‌رسد و باید روی آن کار شود، اما عمده آب مصرفی در بخش کشاورزی است. 

رئیس بخش آبیاری موسسه تحقیقات خاک و آب افزود: ما ۲۵ سال است که درگیر اضافه برداشت هستیم. از سال ۸۰ به این مرحله رسیدیم. دو قانون بد در دهه ۸۰ داشتیم که منجر به سیاست توسعه کشت شد. 

وی اضافه کرد: در صنعت و شرب اگر فقط ۳۰ درصد صرفه‌جویی کنیم، به نتیجه می‌رسیم. در بخش کشاورزی طبق آمار سال ۱۴۰۲.۹ میلیون و ۲۰۰ هزار هکتار کشت داریم. ظرفیت کشت ما با آب موجود به پنج میلیون هکتار است. باید در یک دوره ۲۵ساله این تغییرات اعمال شود. 

ابراهیمی اضافه کرد: در کنار این موضوع بحث امنیت غذایی وجود دارد. باید امنیت غذایی را درست کنیم. پنج هزار و ۸۰۰ کیلومتر دریا داریم. از این پتانسیل در تولید علوفه، پروتئین برای انسان و غیره استفاده نکرده‌ایم. 

وی تأکید کرد: باید به مضامین بازگردیم و سیاست‌ها را حرکت دهیم. ما سه میلیارد متر مکعب آب سبز داریم. در توسعه آب سبز کار نکردیم. خیلی خوب می‌توانیم در این حوزه کار کنیم. باید یک بازگشت ۲۵ساله داشته باشیم. 

به گفته رئیس بخش آبیاری موسسه تحقیقات خاک و آب، سطح زیر کشت پسته از ۱۰۰ هزار هکتار در اول انقلاب به ۸۰۰ هزار هکتار رسیده است. کسانی که در بحث کلان دنبال توسعه پسته هستند، افرادی هستندکه خانواده‌هایشان در اروپا زندگی می‌کنند. 

وی افزود: تاکنون وزارت نیرو وظیفه‌اش را انجام نداده است. باید بگوید مثلا پنج میلیون متر مکعب آب در اختیار کشاورزی قرار می‌دهیم، تا کشاورزی به همان میزان آب مصرف کند. محیط زیست هم به وظیفه‌اش را انجام نداده است. 

بارگذاری فراتر از تاب‌آوری آبی

عیسی بزرگ زاده سخنگوی صنعت آب نیز در قسمت دوم این نشست تلاش کرد که به جای مطرح کردن مباحثی که هیچ سودی ندارد، درباره ارائه راهکارها سخن بگوید. 

وی گفت: تلاش می‌کنم مشکل آب را در نیم خط توضیح بدهم. مشکل این است که بارگذاری آبی فراتر از مرزهای تاب‌آوری منابع محیط زیستی آب رخ داده است. اصلا موضوع دیگری وجود ندارد. گروهی می‌گویند حکمرانی آب غلط بوده است، اما سد ربطی به حکمرانی ندارد. حکمرانی آب با مدیریت منابع آب متفاوت است. 

بزرگ‌زاده توضیح داد: در منطقه‌ای که ۲۵۰ میلی متر بارش دارد و رودخانه بزرگش «دارآباد» است، مجاز نبودیم که شهر بزرگی را مستقر کنیم و توقع تاب‌آوری داشته باشیم. 

وی ادامه داد: چه کسی گفته است که باید ۹ میلیون هکتار اراضی آبی داشته باشیم؟! کاهش واضح چهار تا پنج میلیون هکتاری در اراضی آبی باید رخ دهد. 

سخنگوی صنعت آب گفت: مشکل اصلی ما اضافه بارگذاری آبی است. مهم نیست چه کسی مقصر بوده است. راهکارش این است که کاهش بارگذاری ابی انجام شود. هیچ راه دیگری وجود ندارد. با راهکارهای ساده مشکل آب کشور حل نمی‌شود. دچار فربهی مصرف آب هستیم و باید مصرف آب نصف شود تا سلامت به منابع آب بازگردد. 

وی ادامه داد: کارشناسان موضوع کاهش بارگذاری را از سال ۱۳۴۵ و ۱۳۵۰ تشخیص داده‌اند. اولین دشت‌های ممنوعه به قبل از انقلاب باز می‌گردد. بعد از انقلاب هم خیلی‌ها بودند و نامش را مدیریت مصرف و تقاضا گذاشتند. در طول این سال‌ها هر بار با یک نام این سیاست کاهش مصرف در قالب قوانین و برنامه‌های مختلف مطرح شد. 

بزرگ‎‌زاده افزود: چه شد که از قبل از انقلاب تا بعد از انقلاب کارشناسان ما موفق نشدند آب کشور را نجات دهند یا زیست بوم کشور را نجات دهند؟ نظر من این است که در حکمرانی آب سه نقش آفرین اصلی وجود دارد. نهاد دولت یا سه قوه، نهاد بازار و نهاد اجتماع سه رکن اصلی هستند. 

وی ادامه داد: اگر در مسایل پیچیده سه رکن با هم کار نکنند، کارها درست پیش نمی‌رود. نقش‌ها در شرایط ایده آل باید به صورت یک سوم بین این سه رکن تقسیم شود. اما در ۷۰ تا ۸۰ سال اخیر ۸۰ درصد فضای تصمیم آب و توسعه توسط نهاد سه قوه انجام شده است و در تمام این مدت هم تصمیمات درستی گرفته نشده است. 

بزرگ‌زاده گفت: در همه جای دنیا زور نهاد حاکمیت به بازار نرسیده است. کاری که نهاد حاکمیت کرده است این است که توانسته نهاد بازار را از نقش آفرینی در جامعه پایدار حذف کند. حکمران می‌تواند نهاد جامعه را کنترل کند اما نهاد بازار زور خودش را دارد. 

وی تأکید کرد: این سه نهاد باید با هم کار کنند. اگر مسایل آب کشور را به عملکرد وزارت نیرو تخفیف می‌دهید یا به رفتار وزارت نیرو و چند ارگان دیگر تخفیف می‌دهید، دچار اشتباه هستید. 

سخنگوی صنعت آب افزود: ما باید نهاد دولت را لاغر کنیم و نقشش را تا سقف ۴۰ درصد کاهش دهیم. به این ترتیب جا را برای نهاد بازار و اجتماع خالی کنیم. این راهکار اصلی برای مدیریت منابع آب است. 

وی توضیح داد: در موضوع آب باید نهاد بازار را فعال کنیم، اما دولت بیشترین نگرانی را در این زمینه دارد و نگران است که اختیاراتش را از دست بدهد. 

وی گفت: اکنون رسمی‌ترین رقیب برای فعال شدن نهاد بازار و اجتماع مدیران دولتی هستند، زیرا نگرانند که اگر نظم نوین شکل بگیرد، شرایط مدیر دولتی چگونه خواهد بود. باید روی این مسأله این فرهنگسازی شود. در بسیاری از کشورها از جمله اسکاندیناوی که محیط زیست خوبی دارد، نهاد اجتماعی به شدت فعال است. 

بزرگ‌زاده، فعال شدن نهاد بازار را عاملی برای حل بسیاری از مسایل حوزه آب دانست و افزود: باید از این ساز و کار به درستی استفاده شود.