جایزه‌‏ای باارزش‌‏تر از سیمرغ؛ جشن منتقدان سینما با داوری مستقل

جشن منتقدان سینما در نبود جشنواره‌های مستقل از جریان‌های رسمی و دولتی کشور، رویدادی مهم و متمایز برای اعضای خانواده سینمای ایران است. حتی اهمیت دریافت جایزه از داوران این جشن، برای سینماگران از نشستن سیمرغ جشنواره فیلم فجر در کنار نام آن‌ها هم بالاتر است. 

به گزارش هم میهن، «مخاطب ما بی‌سلیقه نیست، تحقیرش کرده‌اند. با آثاری که نه تخیل را قلقلک می‌دهند، نه اندیشه را. نه می‌خندانند، نه می‌گریانند.» این بخشی از بیانیه انجمن منتقدان است که جعفر گودرزی با قرائت آن، برگزاری پانزدهمین جشن این انجمن را در شنبه هفته‌جاری شروع کرد. به اعتقاد گودرزی، سینمای ما از زخمی عمیق رنج می‌برد: «فقر ژانر، یعنی فقر تخیل». 

پانزدهمین دوره از جشن منتقدان و نویسندگان سینمایی ایران، پس از گذشت سه‌سال از دوره چهاردهم و تعویق دوماهه با شروع جنگ ۱۲ روزه، ابتدای هفته در کتابخانه ملی با حضور هنرمندان و منتقدان برگزار شد. انجمن منتقدان و نویسندگان سینمای ایران تقریباً ۲۰ سال است که جشنی را در قالب جشن منتقدان سینمایی برگزار و براساس رأی‌گیری اعضای آن به سینماگران منتخب، جایزه اهدا می‌کند. دوره پانزدهم این جشن قرار بود که در ۳۱ خردادماه امسال برگزار شود، اما تجاوز رژیم صهیونیستی به کشورمان، برگزاری آن را به‌تعویق انداخت. 

رأی‌های پاک؟ 

در دوره‌های گذشته، داوری این جشن بیشتر به آثاری که در جشنواره‌هایی مانند فیلم فجر حضور داشتند، محدود بود. درنتیجه بسیاری از فیلم‌های اکران‌شده در سینما یا پلتفرم‌های آنلاین، از داوری خارج می‌شدند. به‌همین‌دلیل، در سال‌های اخیر انتقادهای زیادی به فرآیند رأی‌گیری این جشن برای ارزیابی نامزدها و اعلام منتخبین مطرح شد. برگزارکنندگان پانزدهمین جشن منتقدین سینما نیز به این انتقادها توجه کردند و روند را با داوری ۲۰۷ اثر اکران‌شده سینما طی سه‌سال اخیر و رأی‌گیری آکادمیک بیش از ۱۰۰ نفر از اعضای انجمن منتقدان و نویسندگان سینمایی ایران در ۱۳ رشته، اصلاح کردند. 

بااین‌حال به‌نظر می‌رسد که جشن منتقدان هنوز راه زیادی دارد تا به یک فضای باز و منصفانه تبدیل شود. از نظر برخی منتقدان، معیارهای انتخاب در برخی بخش‌ها، کاملاً مبهم و غیرشفاف بود. حتی چند اثر متوسط یا ضعیف به‌عنوان برنده معرفی شدند، درحالی‌که فیلم‌هایی با ارزش‌های هنری بالاتر و نقدپذیری قوی‌تر، کنار گذاشته شدند. 

اما جعفر گودرزی، دبیر پانزدهمین جشن منتقدان سینما، ملاک داوری در این جشن را نه اسم‌ها، بلکه خود سینما اعلام کرد. به گفته او، برای نخستین‌بار در این‌دوره داوری از مدار محدوده جشنواره فجر خارج شد و اکران سال سینمای ایران، ملاک ارزیابی قرار داده شد. استقلال و صداقت، داوری گسترده و ورود فیلم‌های آنلاین به آن، از دیگر تمایزهای دوره پانزدهم جشن منتقدان سینماست که گودرزی به آن‌ها اشاره می‌کند. 

او ضمن تاکید بر اینکه «رأی‌های پاک» و توجه صادقانه و مستقل به خلاقیت و آثار، مهم‌ترین ویژگی پانزدهمین جشن منتقدان سینماست، توضیح می‌دهد: «جشن منتقدان، برخلاف بسیاری از مناسک رسمی، نه بر مدار بوق و کُرنای شهرت، بلکه بر محور «تحلیل» و «اعتبار» می‌چرخد. اینجا منتقد و فیلمساز، نه برای مدح یا ملامت، بلکه برای آزمودن کیفیت روبه‌روی هم می‌نشینند. برای آنکه سینما بداند چه‌چیز باید بماند و چه‌چیز باید دگرگون شود. » دبیر پانزدهمین جشن منتقدان سینما معتقد است که خروجی این جشن، راهبردهایی را برای سینما و سینماگران روشن کرد. 

ساختن قاب تازه، کشف دوباره ژانر، توجه فعالانه به مخاطب و افزایش جسارت در فیلمسازی ازجمله این راهبردهاست. او دراین‌باره می‌گوید: «سینما با تکرار، زنده نمی‌ماند؛ همان‌طور که یک پلان ایستا نمی‌تواند فیلمی را روایت کند، ایستادن در عادت هم نمی‌تواند حیات سینما را تضمین کند. مخاطب را همکار خاموش خود بدانید. تماشاگر، تماشاچی صرف نیست؛ او تدوین‌گر پنهانی است که روایت را در ذهن‌اش کامل می‌کند. ژانر را دوباره کشف کنید. 

ژانر نه قفس، که لنزی برای تنوع دیدن است. جسارت را به میزانسن برگردانید. بی‌جسارتی یعنی قاب‌های تکراری و قاب‌های تکراری، یعنی مرگ تدریجی سینما.» او در ادامه با تاکید بر اینکه سینما فقط «بازار» نیست، «بازتاب» است، خطاب به سینماگران مطرح می‌کند که اگر آیینه‌ی جامعه نباشید، فیلم‌تان فقط تصویر بی‌جان خواهد بود. سینما باید ضربان زمانه را در خودش ثبت کند. به‌جای آنکه در پی صحنه‌ای پرزرق‌وبرق باشید، به‌دنبال «لحظه‌ای صادق» باشید. هر فیلم، فرصتی دوباره برای تعریف‌کردن «حیات» سینماست. 

داوری منصفانه؟ 

داوری آثار در پانزدهمین جشن منتقدان سینما نه‌تنها محدود به جشنواره فیلم فجر نشد؛ بلکه علاوه بر فیلم‌های سینمایی، بررسی آثار با اکران آنلاین نیز در داوری حضور داشتند. محمدرضا لطفی، کارگردان برگزاری این دوره نیز با اشاره به این دو تفاوت پانزدهمین دوره جشن نسبت به دوره‌های قبل، توضیح می‌دهد: «یکی از انتقادهای جدی به دوره‌های قبلی جشن منتقدان سینما این بود که انتخاب و داوری فیلم‌ها به فیلم‌های جشنواره فجر محدود شده است. به‌همین‌دلیل برای ایجاد تنوع در ژانرهای مورد بررسی، داوران در آکادمی جشن، فیلم‌های اکران‌شده در سه‌سال اخیر را ارزیابی کردند. 

درنتیجه از آنجا که سبد اکران فیلم‌های سینمایی در سه‌سال اخیر از ژانرهایی همچون کمدی، دفاع مقدس و اجتماعی متعدد و متنوع بوده است، این گستردگی برای داوری نامزدهای پانزدهمین دوره جشن هم دیده شد.» به اعتقاد او، باتوجه به ماهیت انجمن منتقدان، طبیعی است که فیلم‌های اجتماعی و انتقادی در جشن بیشتر موردتوجه قرار گیرند. البته برای اینکه رأی‌ها به انصاف و عدالت نزدیک‌تر باشد، در ارزیابی‌های داوران، فیلم‌های اکران‌شده در سه‌سال اخیر و نه‌فقط فیلم‌های جشنواره فجر، لحاظ شدند. 

لطفی همچنین با بیان اینکه جوایز جشن منتقدان سینما به‌دلیل ماهیت و رأی‌گیری مستقل داوران آن از اهمیت زیادی در بین سینماگران و رسانه‌ها برخوردار است، می‌گوید: «دست‌اندرکاران جشن و انجمن منتقدان سینما، مستقل از جریان‌های دولتی و رسمی کشور عمل می‌کنند و به‌دلیل همین استقلال، دریافت جایزه از داوران این جشن برای اهالی سینما از جایزه جشنواره فجر هم مهم‌تر است. این در حالی است که ماهیت دولتی و روند غیرشفاف جشنواره فجر به‌خصوص در سال‌های اخیر، بیشتر از قبل آشکار شده است. در مقابل، اعتبار و اهمیت جشن منتقدان روزبه‌روز برای سینماگران زیاد شده.» درمجموع محمدرضا لطفی معتقد است که پانزدهمین جشن منتقدان سینما از نظر داوری، نحوه اجرا و استقبال سینماگران، عملکرد مناسبی داشته است. 

برندگان جوایز؟ 

در این‌دوره از جشن منتقدان سینما که به‌گفته برگزارکنندگان آن، متمرکز بر داوری منصفانه و شفاف بوده است، فیلم «علت مرگ نامعلوم» به‌عنوان بهترین فیلم انتخاب شد و جوایز اصلی را دریافت کرد. «علت مرگ نامعلوم» با وجود سه‌سال توقیف، در جشنواره بین‌المللی فیلم شانگهای جایزه بهترین فیلمبرداری را از آن خود کرد. همچنین هرچند اکران «علت مرگ نامعلوم» در سینماهای کشور هم محدود بود، اما توانست توجه مخاطبان و منتقدان را به خود جلب کند. 

در پانزدهمین جشن منتقدان نیز، کارگردان و نویسنده این فیلم، جایزه بهترین فیلمنامه و تندیس کارگردانی را دریافت کرد. علیرضا ثانی‌فر هم دیپلم افتخار بهترین بازیگر نقش مکمل مرد را برای «علت مرگ نامعلوم» دریافت کرد. پانیبال شومون هم برای این فیلم، دیپلم افتخار بهترین بازیگر مرد نقش اول را گرفت. مراسم اهدای جوایز در پانزدهمین جشن منتقدان سینما، پس از برگزاری مراسم بزرگداشت فرشته صدرعرفایی و اهدای لوح تقدیر به مهناز افضلی به‌عنوان نماینده صدرعرفایی در جشنواره، شروع شد. جایزه بهترین کارگردانی را کوروش تهامی و مازیار فکری برای فیلم «صبحانه با زرافه‌ها»، به سروش صحت اهدا کردند. 

جایزه بهترین تدوین را حسن حسن‌دوست برای فیلم «پرویز خان» دریافت کرد. جایزه بهترین موسیقی به مسعود سخاوت‌دوست، برای فیلم «موقعیت مهدی» و تندیس بهترین موسیقی متن به ستار اورکی، برای فیلم «خائن‌کشی» اهدا شد. اکتای براهنی و کامران ملکی، جایزه بهترین فیلم اول را به آرمان خوانساریان برای فیلم «جنگل پرتقال» اهدا کردند. 

حسن پورشیرازی هم برای فیلم «پیرپسر»، لوح تقدیر گرفت و جایزه‌اش را باارزش‌ترین جایزه‌ای که گرفته است، دانست. دیپلم افتخار بهترین فیلمبرداری به آرمان فیاض، برای فیلم «برف آخر» و تندیس این بخش به مسعود سلامی، برای فیلم «خائن‌کشی» رسید. صدف اسپهبدی، جایزه بهترین بازیگر نقش مکمل زن را برای فیلم «علفزار» دریافت کرد. تندیس این بخش به مجید صالحی، برای فیلم «برف آخر» رسید. 

دیپلم بهترین بازیگر نقش اول زن، به الناز شاکردوست برای فیلم «بی‌بدن» و تندیس این بخش، به سارا بهرامی برای فیلم «جنگل پرتقال» اهدا شد. امین حیایی نیز برای بازی در فیلم «برف آخر»، جایزه خلاقیت در بازیگری را دریافت و تندیس این بخش را میرسعید مولویان، برای فیلم «جنگل پرتقال» از آن خود کرد.