معیشت زنانِ سرپرست خانوار زیر سایه فشار مضاعف
کمبود درآمد و ناامنی غذایی فقط به معنای خالی‌ماندن سفره نیست؛ این وضعیت آرام‌آرام روان زنان سرپرست خانوار را می‌فرساید. اضطراب دائمی برای پرداخت اجاره، تأمین غذا و آینده فرزندان، آن‌ها را در چرخه‌ای از استرس و افسردگی گرفتار می‌کند. این فشار روانی، گاهی روابط خانوادگی را فرسوده و نقش مادری را از وظیفه‌ای عاشقانه به جنگی روزمره برای بقا تبدیل می‌کند.
فرارو- طناز سادات حسینی‌فر؛ در کشور حدود ۶ میلیون زن سرپرست خانوار زندگی می‌کنند. از این تعداد، بیش از ۳ میلیون نفر فاقد بیمه هستند که نشان می‌دهد یا شغل ثابت ندارند یا در مشاغل غیررسمی فعالیت می‌کنند.
به گزارش فرارو، آمارها نشان می‌دهد بیش از ۹۳ درصد خانوارهایی که سرپرست آن‌ها دارای شغل موقت است، یا پروتئین مصرف نمی‌کنند یا تنها یک‌بار در هفته آن را مصرف می‌کنند. بر اساس یک گزارش میدانی، سهم زنان سرپرست خانوار از این گروه ۴۳ درصد است.
از طرفی به گفته برخی کارشناسان، بخش قابل‌توجهی از زنان سرپرست خانوار با مشکلات اقتصادی، دسترسی محدود به بیمه، وام، محیط زندگی مناسب و مشاغل پایدار مواجه هستند و به بیان ساده در دهک پایین جامعه قرار می‌گیرند. سوال این است که این عوامل چه تاثیری بر کیفیت زندگی آن زن و خانواده‌اش می‌گذارد؟
سفره‌های کوچک، دغدغه‌های بزرگ
داده‌ها نشان می‌دهد زنان در ایران، چه سرپرست خانوار باشند و چه نباشند، با محدودیت‌های ساختاری در بازار کار مواجه هستند. بر اساس گزارش روزنامه شرق، یکی از این محدودیت‌ها بازار مردسالارانه است که بخش قابل‌توجهی از فرصت‌های شغلی زنان سرپرست خانواده را در حوزه کارهای موقت، غیررسمی و فاقد بیمه متمرکز می‌کند. از طرفی آمارها نشان می‌دهد که فرصت شغلی برای زنان در جامعه امروز ایران بیشتر است. در مورد چرایی این مساله وزیر تعاون، کار و رفاه اجتماعی، در گفت‌وگویی گفت: «به این دلیل که دستمزد پایین‌تری را می پذیرند یا آقایان با توجه به هزینه های زندگی ترجیح می دهند از بازار کار رسمی خارج شوند.»
به علاوه، بررسی سهم گروه خوراکی‌ها در تورم ماه‌های اخیر نشان می‌دهد قدرت خرید خانوارهای دهک‌های پایین کاهش یافته است. با توجه به آمارهایی که بخش زیادی از این خانوارها را به سرپرستی زنان معرفی می‌کند، فشار معیشتی در این گروه بیشتر ارزیابی می‌شود. بر اساس مشاهدات میدانی و گزارش‌های رسمی، بخش قابل‌توجهی از درآمد این زنان صرف هزینه مسکن می‌شود و بخش باقی‌مانده عمدتاً برای تهیه کالاهای اساسی استفاده می‌شود.
در این میان ممکن است سوالی مطرح شود که شغل اکثر زنان سرپرست خانوار چیست؟ به گفته معاون رئیس‌جمهور در امور زنان و خانواده بیش از ۷۰ درصد مشاغل خانگی ثبت‌شده به نام زنان است. او در ادامه نیز توضیح می‌دهد که با این حال، زیرساخت‌های لازم برای توسعه این کسب‌وکارها به‌طور کامل فراهم نیست و صاحبان آن با چالش‌هایی همچون تأمین مواد اولیه، بازاریابی و فروش مواجه‌اند.
در این میان، بر اساس اعلام معاون سازمان بهزیستی، تنها حدود ۷۰ هزار نفر از زنان سرپرست خانوار تحت پوشش بیمه تأمین اجتماعی قرار دارند؛ این رقم در مقایسه با جمعیت ۶ میلیونی این قشر، بسیار محدود است.
ماه گذشته، معاون رئیس‌جمهوری در امور زنان و خانواده از اختصاص دو نوع وام ویژه برای زنان سرپرست خانوار خبر داد. این وام‌ها با سقف ۱۵۰ میلیون تومان ارائه می‌شوند و تمرکز آن‌ها بر استفاده از مهارت‌های موجود است. شرط داشتن گواهی مهارت از جمله الزامات دریافت این تسهیلات است که به گفته کارشناسان، می‌تواند برای بخشی از متقاضیان مانع ایجاد کند. همچنین، میزان تسهیلات با توجه به نرخ تورم و هزینه‌های راه‌اندازی کسب‌وکار، محدود ارزیابی می‌شود.
در زمینه تغذیه، آمارها و مشاهدات میدانی نشان می‌دهد خانوارهایی که درآمد ثابت ندارند، در تأمین پروتئین و مواد غذایی با محدودیت روبه‌رو هستند. برخی مناطق کم‌برخوردار حتی فاقد فروشگاه گوشت هستند و تأمین این ماده غذایی در مواردی به کمک‌های موردی وابسته است. در بخشی از گزارش روزنامه شرق در مورد گروهی از استان کرمان آمده است: «فقط وقتی کسی نذری بدهد، گوشت به سفره خانواده‌های این منطقه می‌رسد.»
زنان بی‌صدا در حاشیه شهر
بر اساس داده‌ها و اظهارنظر مسئولان، بخش قابل‌توجهی از زنان سرپرست خانوار در مناطق کم‌برخوردار و حاشیه شهرها زندگی می‌کنند. این گروه به دلیل شرایط اقتصادی و توان مالی محدود، کمتر در مناطق مرکزی شهر ساکن می‌شوند و اغلب در بافت‌های فرسوده یا سکونتگاه‌های غیررسمی مستقر هستند.
عضو هیأت‌رئیسه شورای اسلامی شهر تهران با اشاره به تاب‌آوری زنان سرپرست خانوار، نرخ بالای اضطراب، افسردگی و احساس بی‌پناهی در میان این گروه را از چالش‌های اصلی عنوان کرده و بر ضرورت ورود مدیریت شهری به حوزه آسیب‌های اجتماعی آنان تأکید کرده است.
حاشیه‌نشینی در این مناطق پیامدهای متعددی در حوزه‌های اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و بهداشتی به همراه دارد. توزیع منابع در حاشیه شهرها به‌صورت نامتوازن گزارش شده که این مسئله می‌تواند بر میزان اثربخشی سیاست‌های حمایتی تأثیر بگذارد.
کارشناسان، نبود برنامه‌ریزی جامع و ضعف نظارت بر ساخت‌وساز و خدمات‌رسانی را از عوامل مؤثر در تداوم و گسترش این وضعیت می‌دانند.
فشار روانی و فروپاشی آرام خانواده
با توجه به بررسی‌های میدانی و گزارش‌های رسمی که بیان شد، زنان سرپرست خانوار با فشارهای اقتصادی و معیشتی متعددی مواجه هستند که می‌تواند آثار مستقیم و غیرمستقیم بر سلامت روان آنان داشته باشد. ناتوانی در تأمین پایدار هزینه‌های مسکن، تهیه مواد غذایی کافی و برنامه‌ریزی برای آینده فرزندان از جمله چالش‌های اصلی این گروه عنوان می‌شود. کارشناسان حوزه اجتماعی معتقدند تداوم این وضعیت می‌تواند احتمال بروز اضطراب، افسردگی و کاهش کیفیت روابط خانوادگی را افزایش دهد.
داده‌ها حاکی از آن است که فرزندان خانواده‌های دارای سرپرست زن نیز تحت تأثیر این شرایط قرار می‌گیرند. تغذیه ناکافی، محدودیت در دسترسی به امکانات آموزشی و تجربه مکرر ناامنی اقتصادی از عواملی است که به گفته پژوهشگران می‌تواند بر رشد و توسعه فردی این کودکان تأثیرگذار باشد و خطر تداوم چرخه فقر را افزایش دهد.
زنان سرپرست خانوار به‌طور همزمان مسئولیت‌های اقتصادی و مراقبتی را بر عهده دارند. این امر به‌ویژه در شرایطی که بازار کار با ساختارهای نابرابر جنسیتی همراه است، فشار مضاعفی بر این گروه وارد می‌کند و دستیابی به فرصت‌های شغلی پایدار را دشوارتر می‌سازد.
