امضای توافق صلح میان ارمنستان و آذربایجان در کاخ سفید و تولد کریدور زنگزور
شعله‌ور شدن یک رویارویی ژئوپلیتیک در شمالِ ایران
در بیانیه‌های اخیر وزارت خارجه روسیه هم که توسط خبرگزاری «تاس» منتشر شده، ادعا شده که غرب به دنبال «پایگاهی» در قفقاز جنوبی است تا «یک رویارویی ژئوپلیتیک» را شعله‌ور کند.
روز جمعه، رهبران ارمنستان و آذربایجان به میزبانی دونالد ترامپ در کاخ سفید، بیانیه‌های مشترکی را امضا کردند که ظاهرا قرار است به دهه‌ها درگیری پایان دهد و راه را برای ایجاد یک کریدور ترانزیتی در منطقه قفقاز جنوبی هموار کند. بخش طنز ماجر اینجاست: کریدوری که از جنوب ارمنستان و درست از شمال مرز ایران عبور خواهد کرد، «کریدور ترامپ برای صلح و رفاه بین‌المللیTRIPP» نامگذاری شد! در نوشتار پیش رو، از پیشینه این مناقشه طولانی مدت و پیامدهای احتمالی کریدور جدید ترانزیتی خواهیم نوشت.
به گزارش اعتماد، پیش از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در سال ۱۹۹۱، آذربایجان و ارمنستان، دو کشور کوچک در منطقه قفقاز جنوبی، دشمنان سرسخت یکدیگر بودند. مردم آذربایجان از نظر قومیت ترک‌تبارند و عمدتا پیرو مذهب شیعه. ارمنی‌ها نیز از اقوام هند و اروپایی هستند که اکثریت قریب به اتفاق آن‌ها مسیحی هستند. در طول چهار دهه گذشته، این دو جمهوری سابق شوروی، دو جنگ بزرگ و درگیری‌های متعددی را بر سر منطقه کوهستانی «قره‌باغ» تجربه کرده‌اند.
اگر چه قره‌باغ از نظر بین‌المللی بخشی از آذربایجان شناخته می‌شود، اما تا همین اواخر اکثریت جمعیت آن را ارمنی‌تبارها تشکیل می‌دادند. در این میان پس از جنگی که از سال ۱۹۸۸ تا ۱۹۹۴ به طول انجامید، ارمنستان این منطقه را از آذربایجان (که مورد حمایت ترکیه بود) تصرف کرد و باعث اخراج ساکنان آذری‌تبار آن شد؛ ارمنستان تا سال ۲۰۲۰ کنترل قره‌باغ را در دست داشت تا اینکه آذربایجان باز هم با حمایت ترکیه، بیشتر این منطقه را در «جنگ دوم قره‌باغ» بازپس گرفت.
این جنگ شش هفته‌ای که هزاران سرباز از دو طرف، در آن کشته شدند، با آتش‌بسی که روسیه میانجیگری آن را بر عهده داشت، پایان یافت. پس از آن، در سال ۲۰۲۳، آذربایجان یک عملیات ۲۴ساعته را آغاز کرد که منجر به تسلط کامل این کشور بر قره‌باغ شد و موجی از مهاجرت ارمنی‌تبارها از این منطقه به ارمنستان را در پی داشت. از آن زمان، دو کشور در تلاش بوده‌اند تا به یک توافق نهایی، برای پایان دایمی خصومت‌ها و تعیین مرز مشترک خود، دست یابند.
در همین رابطه، فروردین ماه، ارمنستان و آذربایجان اعلام کردند که بر متن یک توافق صلح احتمالی به توافق رسیده‌اند؛ با این حال، باکو از امضای هرگونه توافقی تا زمانی که ارمنستان قانون اساسی خود را تغییر دهد و بندهای مربوط به اتحاد با قره‌باغ را حذف کند، خودداری کرده است. حیات خلوت روسیه| به‌رغم رقابت تاریخی، هر دو کشور ارمنستان و آذربایجان تا همین اواخر روابط خوبی با روسیه داشته‌اند. روسیه که با آذربایجان ۳۴۰ کیلومتر مرز مشترک دارد، بارها میان این دو رقیب منطقه‌ای میانجیگری کرده است.
علاوه بر این، هر دو کشور عضو «جامعه کشورهای مستقل مشترک‌المنافع CIS» هستند؛ یک اتحادیه منطقه‌ای تحت رهبری مسکو که متشکل از ۹ جمهوری شوروی سابق است. ارمنستان همچنین عضو قدیمی «سازمان پیمان امنیت جمعی CSTO» است؛ یک اتحادیه امنیتی، شامل شش‌کشور و باز هم تحت رهبری روسیه. مسکو همچنین یک پایگاه نظامی بزرگ در «گیومری» ارمنستان دارد.
ارمنستان عضو «اتحادیه اقتصادی اوراسیا EAEU» نیز هست؛ یک اتحادیه اقتصادی متشکل از پنج کشور اوراسیایی، از جمله روسیه که ایروان با آن روابط تجاری قابل توجهی دارد. برخلاف ارمنستان، آذربایجان عضو هیچ یک از اتحادیه‌های CSTO یا EAEU نیست. جالب اینکه، در اوایل سال ۲۰۲۲، تنها دو روز قبل از حمله روسیه به شرق اوکراین، مسکو و باکو یک توافق سیاسی- نظامی امضا کردند که به گفته «الهام علی‌اف»، رییس‌جمهور آذربایجان، روابط دو جانبه را به «سطح یک اتحاد» ارتقا داد.
گرایش ارمنستان به غرب| به‌رغم وابستگی‌های طولانی مدت به روسیه، هر دو کشور ارمنستان و آذربایجان اخیرا گام‌هایی برداشته‌اند که نشان‌دهنده تمایل آن‌ها برای خروج از مدار مسکو است. به عنوان نمونه در سال ۲۰۲۴، ارمنستان مشارکت خود در CSTO را به حالت تعلیق درآورد؛ چراکه به ادعای این کشور، این سازمان در جریان تهاجم آذربایجان در سال ۲۰۲۳، به ارمنستان کمک نکرده بود…ادعایی که مسکو آن را رد می‌کند. در بهمن ۱۴۰۳ هم، ایروان یک توافق مشارکت استراتژیک با واشنگتن امضا کرد که وزیر خارجه ارمنستان در پستی توییتری، آن را «ضروری برای حرکت در چشم‌انداز پیچیده ژئوپلیتیک» خواند.
دو ماه بعد، پارلمان ارمنستان لایحه‌ای را تصویب کرد که راه را برای پیوستن احتمالی به اتحادیه اروپا هموار می‌کند؛ موضوعی که مسکو آن را با عضویت فعلی ارمنستان در EAEU ناسازگار دانسته است. با این حال، این تغییرات سیاستی، بدون چالش نبوده‌اند و منتقدان داخلی نیکول پاشینیان، با موضع تمایل نخست‌وزیر به غرب مخالفند و او را به دادن امتیازات سرزمینی غیرقابل قبول به آذربایجان متهم می‌کنند.
در همین رابطه، تابستانِ سال گذشته، ایروان شاهد چند روز تظاهرات علیه پاشینیان بود که توسط یک اسقف مسیحی سرشناس رهبری می‌شد؛ او و هوادارانش خواستار استعفای نخست‌وزیر بودند. البته ماه گذشته، این اسقف به اتهام توطئه برای کودتا علیه دولت پاشینیان دستگیر شد که واکنش خشمگینانه کلیسای پرنفوذ «آپوستولیک ارمنستان» را در پی داشت. به هر حال، پاشینیان که محبوبیت او از زمان به قدرت رسیدن در سال ۲۰۱۸ کاهش یافته است، سال آینده در انتخابات پارلمانی با رقبای سرسختی روبه‌رو خواهد بود.
تیرگی روابط باکو و مسکو| روابط روسیه و آذربایجان نیز از دسامبر گذشته، زمانی که یک هواپیمای مسافربری آذربایجانی در مسیر باکو به «گروزنی» در روسیه سقوط کرد، تیره شده است. باکو اصرار دارد که این هواپیما (هر چند به صورت تصادفی) توسط آتش پدافند هوایی روسیه مورد اصابت قرار گرفته و سقوط کرده است. این حادثه منجر به کشته شدن ۳۸ نفر از سرنشینان شد.
اگرچه ولادیمیر پوتین، رییس‌جمهور روسیه، از این «حادثه غم‌انگیز» ابراز تاسف کرده، اما از پذیرش مسوولیت خودداری کرده؛ موضوعی که باعث ناامیدی باکو شده است. در این میان، روابط ماه گذشته وخیم‌تر هم شد؛ زمانی که چند تبعه روس از جمله دو خبرنگار «اسپوتنیک» در آذربایجان به اتهامات مختلف دستگیر شدند. این اقدام به عنوان تلافی برای دستگیری گروهی از آذری‌تبارها در شهر «یکاترینبورگ» روسیه به اتهام مشارکت در جرایم سازمان‌یافته قلمداد شد. در پاسخ به این دستگیری‌ها، باکو اقدامات تلافی‌جویانه دیگری از جمله لغو رویدادهای فرهنگی روسیه در این کشور را انجام داده است.
در نهایت و به عنوان نشانه دیگری از تنش دیپلماتیک، باکو از فرستادن نماینده به نشست «شورای اقتصادی CIS» که در مسکو برگزار شد، خودداری کرد. روز بعد، علی‌اف بار دیگر خواستار پذیرش مسوولیت روسیه در سقوط هواپیمای آذربایجانی شد؛ او به خبرنگاران گفت: «ما دقیقا می‌دانیم چه اتفاقی افتاده و می‌توانیم آن را ثابت کنیم.»
پس از آن علی‌اف با اضافه کردن این جمله که «اوکراین هرگز نباید اشغال را بپذیرد»، پیام دیگری به مسکو فرستاد. کریدور زنگزور| ایجاد یک کریدور ترانزیتی برای اتصال آذربایجان به «نخجوان» از طریق استان «سیونیک» در جنوب ارمنستان، در پنج سال گذشته به صورت متناوب مطرح شده است. این طرح برای اولین‌بار توسط ترکیه و آذربایجان پس از جنگ دوم قره‌باغ با عنوان «کریدور زنگزور» مطرح شد.
در این میان، ترکیه که ۱۶ کیلومتر مرز مشترک با نخجوان دارد، این کریدور را راهی برای گسترش نفوذ خود به شرق و ایجاد یک پل زمینی به آذربایجان و سپس دریای خزر می‌داند. در همین راستا، ماه گذشته، توماس باراک، سفیر امریکا در ترکیه، پیشنهاد داد که ایالات متحده می‌تواند این کریدور را برای ۱۰۰ سال اجاره کند. او به خبرنگاران گفت: «۳۲ کیلومتر از این جاده را برای یک قرن به ما اجاره دهید و همه می‌توانند از آن استفاده کنند.»
پنج روز بعد هم، پاشینیان تایید کرد که این مسیر ترانزیتی می‌تواند به صورت «یک شرکت مشترک ارمنی- امریکایی» باشد و گفت: «این پیشنهاد از سوی امریکاست و ما در حال بررسی آن هستیم.» در نهایت و پس از امضای قرارداد کریدور ترانزیتی در منطقه قفقاز جنوبی، در امتداد مرز ایران و ارمنستان، این توافق با انتقادهای تهران و مسکو مواجه شده است.
علی‌اکبر ولایتی، مشاور رهبری در اظهاراتی که توسط خبرگزاری تسنیم نقل شد، گفت: «این مسیر ایران را از قفقاز جنوبی جدا کرده و محاصره زمینی ایران و روسیه در جنوب منطقه را تحمیل خواهد کرد.» در بیانیه‌های اخیر وزارت خارجه روسیه هم که توسط خبرگزاری «تاس» منتشر شده، ادعا شده که غرب به دنبال «پایگاهی» در قفقاز جنوبی است تا «یک رویارویی ژئوپلیتیک» را شعله‌ور کند.
