گسل فعال زاگرس زیر پای عسلویه؛ ۴۴ زمینلرزه در ۳ روز
در بازه ۱۰۰ سال اخیر حدود ۱۳۴۱ زمینلرزه (قبل از فوج زمینلرزههای اخیر) در گستره حدود یک درجه در یک درجه اطراف کانون زمینلرزه ثبت شده است که ۷۲ مورد از آنها دارای بزرگای بیشتر و مساوی ۵ است. این نشان‌دهنده لرزه‌خیزی بالا در منطقه است.
در فاصله‌ای کمتر از ۷۲ ساعت، ۴۴ زمینلرزه با بزرگای ۲.۶ تا ۴.۹ اطراف بندر عسلویه در استان بوشهر را لرزاند؛ به گفته کارشناسان در این منطقه در ۱۱۰۰۰ سال پیش زمینلرزه‌ای در سیمره با بزرگای ۷ رخ داد و باعث رویداد ابر زمینلغزش سیمره شد و بزرگترین زمینلرزه دستگاهی حدود ۱۰۰ سال اخیر استان بوشهر و مناطق همجوار آن، زمینلرزه ۲۱ فروردین ماه ۱۳۵۱ هجری شمسی (۱۰ آوریل ۱۹۷۲ میلادی) قیر و کارزین با بزرگای ۶.۷ است.
به گزارش ایسنا، بر اساس گزارش پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله، از ساعت ۱۳ و ۴۰ دقیقه روز ۴ مرداد ماه ۱۴۰۴ تا ساعت ۱۰ روز ۷ مرداد ماه جاری تعداد ۴۴ زمینلرزه با بزرگای بین ۲.۶ تا ۴.۹ در مقیاس امواج محلی (بر اساس گزارش مرکز لرزه‌نگاری کشوری وابسته به مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران) در اطراف بندر عسلویه استان بوشهر به وقوع پیوست. کانون این زمینلرزه در نزدیکی یکی از شاخه‌های گسل پیشانی(جبهه) کوهستان زاگرس قرار دارد و بررسی گسل مسبب این زمینلرزه‌ها نیاز به مطالعات بیشتری دارد.
ناهمواری‌های استان بوشهر تحت تأثیر فعالیت‌های کوهزایی دوران ترشیاری و همزمان با تشکیل زاگرس شکل گرفته‌اند. از ۶۵ میلیون سال قبل رسوبات بستر دریای تتیس بین صفحات زمین ساختی عربستان و ایران، فشرده شده، چین خورده و بالا آمده است و در طول زمان، این نیروهای فشاری همراه با اثرات فرسایش، شکل ناهمواری‌های اولیه را تغییر داده و چهره امروزی زاگرس را پدید آورده است.
استان بوشهر بر اساس تقسیمات ساختاری و زمین‌شناسی ایران در زون ساختاری زاگرس (زاگرس خارجی) و به عبارتی بر روی پی سنگ عربی واقع شده است. سواحل شمالی خلیج فارس و جزایر آن را باید جزئی از زاگرس چین خورده محسوب کنیم.
منطقه بوشهر از نظر ساختمانی، ساده بوده و منحصر به چین خوردگی‌های بسیار ملایم با روند شمال باختری-جنوب خاوری است و از روند کلی زاگرس تبعیت می‌کند. سنگ‌ها و رسوبات مربوط به مزوزوئیک و سنوزوئیک در این ناحیه رخنمون داشته، ولی قسمت اعظم منطقه را رسوبات نئوژن پوشانیده است. به طور کلی کوه‌های زاگرس از شمال به فلات ایران و از جنوب به حوضه‌های فعال بین‌النهرین و خلیج فارس محدود می‌شود.
فلات ایران در بین دو صفحه عربستان در جنوب و اوراسیا در شمال به تله افتاده است. تغییر شکل غالب در این زون بیشتر به دو شکل گسلش معکوس و راستالغز به چشم می‌خورد. کوه‌های زاگرس با روند شمال باختری-جنوب خاوری از خاور صفحه ترکیه تا باختر مکران امتداد دارد.
تحلیل زمین‌ساختی زلزله اخیر در بوشهر
زمینلرزه اخیر در استان بوشهر در محدوده شرقی کمربند چین‌خورده–رانده زاگرس به وقوع پیوست؛ ناحیه‌ای که به‌لحاظ زمین‌ساختی بخشی از یکی از فعال‌ترین پهنه‌های لرزه‌خیز ایران به شمار می‌رود. بر اساس یافته‌های زمین‌شناسی، کمربند زاگرس با راستای کلی شمال‌باختری–جنوب‌شرقی و طول تقریبی ۱۶۰۰ کیلومتر، از کوه‌های تاوروس در جنوب‌شرقی ترکیه، اقلیم کردستان عراق و جنوب‌باختری ایران عبور کرده و تا تنگه هرمز ادامه می‌یابد. این پهنه زمین‌ساختی، از مهم‌ترین مناطق چین‌خورده و رانده خاورمیانه است.
حد شمال‌شرقی این کمربند، توسط گسل اصلی زاگرس (Main Zagros Thrust) از پهنه سنندج–سیرجان (که بخشی از زون ایران مرکزی محسوب می‌شود) جدا شده است. به گفته محققانی چون بربریان (۱۹۹۵) و اشتوکلین (۱۹۷۴)، این گسل مرز مشخص زمین‌ساختی بین زاگرس و ایران مرکزی را تشکیل می‌دهد. با این حال، برخی پژوهشگران نظیر علوی (۱۹۹۴) و فالکن (۱۹۷۴)، ناحیه شمال‌شرقی گسل اصلی زاگرس را که با سنگ‌های دگرگونی مشخص می‌شود (همان پهنه سنندج–سیرجان)، همچنان بخشی از کمربند زاگرس در نظر گرفته‌اند.
مطالعات همچنین نشان داده‌اند که امتداد شمال‌باختری گسل اصلی زاگرس در عرض جغرافیایی بالاتر از ۳۳ درجه شمالی، دارای سازوکار امتدادلغز راست‌بر است و از نظر لرزه‌ای فعال تلقی می‌شود. از این رو، آن را به‌عنوان «گسل جوان زاگرس» (Zagros Recent Fault) نیز می‌شناسند (چالنکو و براد، ۱۹۷۴).
تحولات زمین‌ساختی این پهنه عمدتاً نتیجه همگرایی پوسته‌ای بین صفحه عربستان و ایران مرکزی (اوراسیا) از اواخر دوره کرتاسه تاکنون بوده است. این فرایند که با فرورانش پوسته اقیانوسی نئوتتیس به زیر ایران مرکزی همراه بوده، منجر به جای‌گیری توده‌های افیولیتی در لبه شمالی صفحه عربستان در زمان کامپانین–ماستریشتین شد.
جای‌گیری افیولیت‌ها پیش از بسته شدن کامل نئوتتیس و برخورد قاره‌ای ایران و عربستان در اوایل میوسن رخ داده است. فرآیند چین‌خوردگی زاگرس نیز از پایان دوره ائوسن آغاز شده و در دوره‌های مختلف ادامه داشته است؛ به‌گونه‌ای که در پلیو–پلیستوسن (به‌ویژه در ناپیوستگی بین سازند آغاجری و بختیاری) به اوج خود می‌رسد (حسامی و همکاران، ۲۰۰۱). وجود دگرشیبی زاویه‌دار میان این سازندها، همراه با گسل‌خوردگی در رسوبات عهد حاضر و نیز رخ‌داد زمینلرزههای مکرر، دال بر تداوم فعالیت‌های کوهزایی و لرزه‌ای در زاگرس است.
کمربند زاگرس به‌طور عمده شامل دو پهنه اصلی زیر است:
*زاگرس مرتفع (High Zagros / Imbricate Zone):
ناحیه‌ای باریک اما طویل با روند شمال‌باختری–جنوب‌شرقی که از مریوان تا شمال بندرعباس امتداد دارد. این ناحیه توسط گسل اصلی زاگرس از زون چین‌خورده زاگرس جدا شود.
* زون چین‌خورده ساده زاگرس (Simply Folded Zagros Zone):
ناحیه‌ای با ساختارهای چین‌خورده مشخص که به‌لحاظ لرزه‌خیزی نیز فعال بوده و بخش زیادی از لرزه‌های تاریخی زاگرس در این پهنه ثبت شده‌اند.
در امتداد گسل اصلی زاگرس، در مناطقی نظیر نیریز و صحنه، سنگ‌های اولترابازیک و افیولیتی – بازمانده‌هایی از پوسته اقیانوسی نئوتتیس – به‌صورت رخنمون دیده می‌شوند که از ویژگی‌های متمایز زاگرس مرتفع نسبت به زون چین‌خورده محسوب می‌شوند.
گسل‌های اصلی منطقه زمینلرزه بوشهر
پژوهش‌ها نشان می‌دهد گسل پیشانی کوهستان زاگرس (Mountain Front Fault - MFF)، یکی از ساختارهای کلیدی زمین‌ساختی در زاگرس جنوبی، در شکل‌گیری و تشدید زمینلرزههای تاریخی و اخیر این پهنه لرزه‌خیز نقش بنیادین ایفا کرده است. این گسل که مرز جنوبی پهنه چین‌خورده ساده زاگرس را مشخص می‌کند، به‌عنوان یک ساختار راندگی عمده اما مدفون شناخته می‌شود. طول این گسل حدود ۱۳۵۰ کیلومتر و راستای آن شمال‌باختر – جنوب‌خاور با شیب به‌سوی شمال‌خاور است. شواهد زمین‌شناسی نشان می‌دهد جابه‌جایی قائم در این گسل حدود ۶ کیلومتر است و در برخی مناطق، آهک‌های کرتاسه در دیواره بالایی تا همین مقدار بالا آمده‌اند؛ درحالی‌که جابه‌جایی پی‌سنگ تنها حدود ۱٫۵ کیلومتر بوده است.
در منطقه خورگو، گسل MFF به گسل زاگرس مرتفع (High Zagros Fault – HZF) می‌پیوندد. همچنین این گسل با گسل زاگرس ساده (Zagros Foredeep Fault – ZFF) هم‌راستا است و به پهنه برشی خمیری در اعماق زمین اتصال می‌یابد. شواهد موجود از برش‌های شدید در مسیر رودخانه‌هایی نظیر کارون و چین‌خوردگی‌های متقارن در سطح زمین، حکایت از فعالیت شیب‌لغز و فرایشی این گسل دارد.
گسل MFF علاوه‌بر جدا کردن حوضه پیش‌ژرفای زاگرس از پهنه چین‌خورده، عامل شکل‌گیری این حوضه نیز بوده است. فروبار دزفول، یکی از ساختارهای مهم زاگرس، تحت تأثیر همین گسل‌ها شکل گرفته و به‌وسیله گسل‌های دیگری چون کازرون و برازجان، مرزبندی شده است.
در طول تاریخ، زمینلرزههای متعددی با بزرگای بالا به گسل پیشانی کوهستان زاگرس نسبت داده شده‌اند که برخی از مهم‌ترین آنها عبارتند از:
* زمینلرزه‌ی ارجان (سال ۱۰۵۲ میلادی) با بزرگای ۶.۷
* زمینلرزه سیمِره (۱۱۰۰۰ سال پیش) با بزرگای ۷ و شدت ۹ مرکالی، که منجر به وقوع زمینلغزش عظیم سیمِره شد
* زمینلرزه دره‌شهر (سال ۸۷۲ میلادی) با بزرگای ۶.۷
* زمینلرزه سرپل ذهاب (۹۵۸ میلادی) با بزرگای ۶.۳
* زمینلرزه سیراف (۱۰۸۵ میلادی) با بزرگای ۵.۷
* زمینلرزه حلوان (۱۱۵۰ میلادی) با بزرگای ۵.۸
*Tt زمینلرزه کنگان (۱۸۸۳ میلادی) با بزرگای ۵.۷ و شدت ۷ مرکالی.
این رویدادها، نشان‌دهنده فعالیت مداوم و قابل‌توجه گسل MFF در طول تاریخ زمینلرزههای زاگرس جنوبی هستند. الگوهای سازوکار ژرفی این زمینلرزه‌ها عمدتاً از نوع راندگی بوده و هم‌راستا با ساختارهای اصلی منطقه شکل گرفته‌اند.
در بازه ۱۰۰ سال اخیر حدود ۱۳۴۱ زمینلرزه (قبل از فوج زمینلرزههای اخیر) در گستره حدود یک درجه در یک درجه اطراف کانون زمینلرزه ثبت شده است که ۷۲ مورد از آنها دارای بزرگای بیشتر و مساوی ۵ است. این نشان‌دهنده لرزه‌خیزی بالا در منطقه است. بزرگترین زمینلرزه دستگاهی حدود ۱۰۰ سال اخیر استان بوشهر و مناطق همجوار آن، زمینلرزه ۲۱ فروردین ماه ۱۳۵۱ هجری شمسی (۱۰ آوریل ۱۹۷۲ میلادی) قیر و کارزین با بزرگای ۶.۷ است.
