بازار کار ایران با خروج مهاجران افغانستانی چه سرنوشتی پیدا می‌کند؟

فرارو - خروج تدریجی و برنامه‌ریزی‌شده مهاجران افغان، که دهه‌ها بخش قابل توجهی از نیروی کار غیررسمی و در برخی موارد رسمی کشور را تشکیل می‌دادند، بازار کار ایران را با سوالاتی جدی روبرو کرده است.

به گزارش فرارو؛ اخراج اتباع غیرمجاز به همان اندازه که فرصت‌هایی برای ساماندهی نیروی کار داخلی و افزایش بهره‌وری ایجاد می‌کند، تهدیدی برای بخش‌های کلیدی اقتصاد، به ویژه ساختمان، کشاورزی و خدمات خواهد بود. طبق برآورد وزارت کشور، تا پایان بهار ۱۴۰۴ بیش از ۷۰۰ هزار مهاجر افغان خاک ایران را ترک کرده‌اند یا در روند بازگشت قرار دارند. این خروج ناگهانی، به‌ویژه در استان‌های خراسان رضوی، تهران، سیستان و بلوچستان، قم و کرمان، تأثیرات قابل‌توجهی بر بازار کار ایران می‌گذارد و باعث می‌شود از خودمان بپرسیم آیا بازار کار موفق می‌شود با استفاده از فرصت‌های جدید به بازسازی و اصلاح خود بپردازد و به طور کلی مزایا و معایب خروج مهاجران افغان از ایران برای بازار کار چه خواهد بود؟

دو سناریوی متضاد؛ تهدید رکود یا فرصت اصلاح؟

خروج مهاجران افغان، بازار کار ایران را با دو سناریوی احتمالی مواجه می‌کند؛ اولی افزایش هزینه تولید، رکود پروژه‌ها و رشد بیکاری پنهان و دیگری اصلاح فرهنگ کار و تغییر الگوی اشتغال.

یک سناریو کاملا منفی است و آمیخته با نگرانی و در سناریو دیگر به شکل خوش‌بینانه رگه‌هایی از مثبت‌اندیشی قابل تشخیص است. در سناریو اول، به دلیل ناتوانی در جایگزینی سریع نیروی کار، برخی پروژه‌های عمرانی متوقف و هزینه تمام‌شده تولید در صنایع کوچک و متوسط افزایش پیدا کند.

به‌عنوان مثال رئیس انجمن انبوه‌سازان، می‌گوید هزینه ساخت هر متر مربع مسکن در تهران، بابت نیروی کار، تا ۲۵ درصد بالا رفته است. از آن‌طرف اگر دولت بتواند با آموزش‌های سریع و سیاست‌های تشویقی، نیروی کار ایرانی را به سمت مشاغل یدی سوق دهد، خروج افغان‌ها تحت شرایطی خاص، به تعریف تازه بازار کار و کاهش وابستگی خارجی منجر می‌شود. شک نکنید دسترسی به این موفقیت نیازمند بودجه، زمان و فرهنگ‌سازی بلندمدت است.

آمارها، جمعیت فعال ایرانی را حدود ۲۱ میلیون نفر شامل ۱۷ میلیون مرد و چهار میلیون زن عنوان می‌کند. در این بین با دو تا سه میلیون نفر شاغل افغان روبرو هستیم که حدودا دو میلیون نفرشان به صورت قانونی یا غیرقانونی فعال هستند.

سهم مهاجران افغان از کل نیروی کار ایران را تقریبا ۱۰ درصد برآورد کرده‌اند ولی فقط حدود 400 تا 500 هزار نفر (معادل دو درصد بازار کار) مجوز کار رسمی دارند و مابقی به صورت غیررسمی فعالیت می‌کنند و حتی بیمه ندارند. برآوردها همچنین نشان می‌دهد ۵۳ درصد مهاجران افغان در بخش ساخت‌وساز، ۱۹ درصد در صنعت، ۱۶ درصد حمل‌ونقل سبک، پسماند، نظافت، رستوران و خدمات شهری، ۱۱ درصد در کشاورزی و یک درصد در بخش معدن ایران اشتغال دارند. این عددها را گوشه ذهنتان داشته باشید.

تاثیرات منفی خروج مهاجران؛ شوک به بازار کار

بیش از ۶۵ درصد مهاجران افغان در بخش‌های پرزحمت و کم‌درآمد مانند ساختمان، کشاورزی، حمل‌ونقل سبک، پسماند، نظافت، رستوران و خدمات شهری فعالیت می‌کردند. حوزه‌هایی که طی سال‌های اخیر از کمبود نیروی کار ایرانی رنج می‌بردند. با این حال خروج نیروی کار افغان که بر اساس برآوردهای مختلف بین دو تا سه میلیون (نهایتا چهار میلیون) نفر از جمعیت کاری کشور را به صورت رسمی و غیررسمی تشکیل می‌دهند، بیش از هر چیز خود را در قالب «شوک عرضه نیروی کار» نشان می‌دهد.

بخش ساختمان؛ افزایش ۲۵ درصدی هزینه و توقف پروژه‌ها

این بخش به طور سنتی بزرگترین کارفرمای کارگران افغان بوده است. بر اساس آمارهای انجمن انبوه‌سازان مسکن، در برخی پروژه‌ها بین ۴۰ تا ۶۰ درصد نیروی کار ساده و نیمه‌ماهر را کارگران افغان تشکیل می‌دهند. خروج این نیروها منجر به پیامدهایی مثل افزایش دستمزد شده است.

گزارش‌های میدانی از افزایش بین ۳۰ تا ۵۰ درصدی دستمزد روزانه کارگر ساده ساختمانی در کلان‌شهرها طی ماه‌های اخیر حکایت دارد. این افزایش هزینه، قیمت تمام‌شده مسکن را مستقیماً تحت تاثیر قرار می‌دهد. همچنین بسیاری از کارفرمایان برای پیدا کردن نیروی جایگزین با چالش جدی مواجه شده و این امر به کندی پیشرفت و حتی در مواردی به تعطیلی موقت پروژه‌های عمرانی و ساختمانی منجر شده است.

بخش کشاورزی؛ خطر افزایش ضایعات و قیمت نهایی

نیروی کار افغان، به ویژه در مراحل کاشت، داشت و برداشت محصولات فصلی که نیازمند نیروی کار فشرده و ارزان است، نقشی حیاتی برعهده داشت. در استان‌هایی مانند کرمان به ویژه در مورد برداشت پسته، در خراسان به‌خاطر برداشت زعفران و در استان‌های شمالی در حوزه مرکبات و برنج، کمبود کارگر فصلی منجر به افزایش ضایعات محصولات کشاورزی و در نتیجه، افزایش قیمت برای مصرف‌کننده نهایی می‌شود.

انجمن باغداران پسته کرمان، امسال اعلام کرد در نبود کارگران افغان، ۲۵ درصد محصول درختان پسته برداشت‌نشده و روی درخت ماند.

صنایع و خدمات شهری؛ کمبود شدید نیروی کار در مشاغل سخت

کارگاه‌های کوچک تولیدی، کوره‌های آجرپزی، و به ویژه بخش مدیریت پسماند (تفکیک زباله) به شدت به این نیروی کار وابسته بودند. جایگزینی این نیروها به دلیل سختی کار و دستمزد پایین، برای کارفرمایان ایرانی دشوار است. برآورد می‌شود بیش از ۷۰ درصد از نیروی کار در بخش تفکیک غیررسمی زباله را مهاجران تشکیل می‌دادند.

به گفته مدیر یکی از پیمانکاران حوزه پسماند در قم پس از خروج مهاجران افغانستانی، حتی با پرداخت دو برابر حقوق هم کسی داوطلب انجام کار نمی‌شود.

پیش‌بینی می‌شود با خروج نیروی کار افغان، هزینه نیروی انسانی در مشاغل یدی تا 40 درصد افزایش پیدا کند

فرصت‌های پس از خروج مهاجران؛ آیا بازار کار ایران متحول می‌شود؟

خروج کارگران افغان، از دید برخی تحلیلگران برای بخشی از جوانان ایرانی فرصت اشتغال را فراهم می‌کند. این مقدار در شرایطی که نرخ بیکاری جوانان در برخی استان‌ها به بالای ۲۵ درصد رسیده، ارزشمند خواهد بود. این گروه می‌گویند اگرچه چالش‌ها فوری خواهند بود و تاثیرشان را به سرعت می‌گذارند، در میان‌مدت و بلندمدت باید منتظر ایجاد فرصت‌های قابل توجهی برای اقتصاد و بازار کار ایران بود.

ایجاد فرصت شغلی برای نیروی کار ایرانی

ایجاد فرصت شغلی برای نیروی کار ایرانی، اصلی‌ترین پیامد مثبت خروج مهاجران افغانستانی است که می‌تواند نرخ بیکاری را به ویژه در میان جوانان و دهک‌های پایین درآمدی کاهش دهد. طبق داده‌های مرکز آمار ایران، نرخ بیکاری جوانان ۱۵ تا ۲۴ ساله یکی از چالش‌های اصلی کشور به حساب می‌آید و در صورت مدیریت صحیح، ممکن است بخشی از این جمعیت را به کار جذب کرد.

افزایش دستمزدها و جذابیت مشاغل یدی

افزایش سطح دستمزدها در مشاغل کارگری، در کوتاه‌مدت به کارفرما فشار می‌آورد اما در بلندمدت جذابیت این مشاغل را برای نیروی کار ایرانی بالا می‌برد و به «رسمی شدن» و «بیمه شدن» بخش بزرگ‌تری از نیروی کار کشور کمک خواهد کرد.

حرکت به سمت اتوماسیون و افزایش بهره‌وری

کمبود نیروی کار ارزان، از طرف دیگر کارفرمایان را مجبور می‌کند به منظور حفظ سودآوری و رقابت‌پذیری، سراغ استفاده از فناوری‌های نوین، اتوماسیون و مکانیزاسیون حرکت کنند. این امر در نهایت منجر به افزایش بهره‌وری کل اقتصاد خواهد شد. به عنوان مثال، در بخش کشاورزی، این امر را باید مشوقی برای استفاده از ماشین‌آلات پیشرفته برداشت محصول دانست.

کوچک شدن اقتصاد غیررسمی و افزایش شفافیت

بخش بزرگی از فعالیت کارگران مهاجر در قالب اقتصاد غیررسمی و خارج از نظارت‌های قانونی و مالیاتی دولت انجام می‌شد. خروج این نیروها و جایگزینی آن‌ها با کارگران ایرانی، فرصتی طلایی برای دولت جهت افزایش شفافیت، گسترش پوشش بیمه‌ای و افزایش درآمدهای مالیاتی فراهم می‌کند.

چالش‌های جایگزینی؛ چرا پر کردن جای خالی مهاجران دشوار است؟

پیش‌بینی می‌شود با خروج نیروی کار افغان، هزینه نیروی انسانی در مشاغل یدی تا 40 درصد افزایش پیدا کند. از طرف دیگر فرهنگ عمومی کار در ایران، به‌ویژه در مشاغل یدی، همچنان با مشکل روبه‌روست.

بسیاری از جوانان ایرانی تمایلی به انجام مشاغل پست‌انگاشته‌شده ندارند، مگر با چند برابر دستمزد. بررسی وزارت تعاون در خرداد ۱۴۰۴ نشان می‌دهد که تنها ۱۳ درصد از موقعیت‌های شغلی خالی ناشی از خروج افغان‌ها توسط کارجویان ایرانی پر شده‌اند. با این حال نباید این نکته را فراموش نکنید که مهاجران افغان از خدمات بهداشتی و آموزشی ایران نیز استفاده می‌کردند و ایده خروج مهاجران افغان ذاتا بر این ایده استوار شده که با کاهش جمعیت مهاجر، منابع بیشتری به شهروندان ایرانی تخصیص پیدا کند.