راه میانبر نجات از ورشکستگی آب

بیش از پنج دهه است که برای کارشناسان حوزه آب آشکار شده ایران نیازمند مدیریت صحیح منابع آبی است؛ مدیریتی که هر گام نادرست در آن می‌تواند کشور را به عقب براند. از این رو در تمام این سال‌ها بر اصلاح شیوه استفاده از منابع آب تأکید شده است. اما برآیند عملکرد پنج دهه گذشته نشان می‌دهد که اگرچه سیاستگذاران در مقاطعی تصویر روشنی از حرکت به سوی بهره‌برداری درست از منابع آب ارائه کرده‌اند، اما در عمل، هیچ اقدام موثری در مسیر مدیریت پایدار منابع آبی انجام نشده است. در تمام این سال‌ها برداشت بی‌رویه و بدون برنامه‌ریزی از منابع آب زیرزمینی منجر به تخلیه شدید سفره‌های آب زیرزمینی شده است.

به گزارش اعتماد، طبق آخرین گزارش‌های منتشر شده توسط وزارت نیرو و شرکت مدیریت منابع آب ایران، ۹۸ میلیارد متر مکعب (به تعبیر دیگر ۸۶ درصد) از ۱۱۴ میلیارد متر مکعب آب تجدیدپذیر کشور سالانه به طور کامل مصرف شده است. همچنین، سالانه به طور متوسط حدود ۵.۷ میلیارد متر مکعب به کسری مخازن آب‌های زیرزمینی اضافه می‌شود.

از سوی دیگر، سالانه به دلیل وقوع سیلاب‌های مخرب - که ناشی از نبود مدیریت مناسب آبهای سطحی و باران است - خسارت‌های قابل توجهی به زیرساخت‌ها و اراضی کشاورزی وارد می‌شود. بر مبنای گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس به عنوان مثال، خسارت‌های ناشی از سیلاب‌ها در سال ۱۳۹۸ بیش از ۳۵ هزار میلیارد تومان بوده است. کاهش منابع آب شیرین و بهره‌برداری نامناسب از منابع آب باران می‌تواند به تشدید بحران آب شرب در بسیاری از مناطق کشور منجر شود.

مناطق روستایی ایران نیز به عنوان بسترهای اصلی تولیدات کشاورزی و دامداری، با چالش‌های جدی در زمینه منابع آبی مواجه‌اند. از نگاه محققان مرکز پژوهش‌های مجلس، با توجه به کاهش منابع آب‌های زیرزمینی و سطحی و تغییرات اقلیمی که منجر به کاهش بارش‌ها و افزایش دما شده، تأمین آب مورد نیاز در این مناطق اهمیت ویژه‌ای پیدا کرده است. بنابراین در شرایط تغییر اقلیم، برنامه‌ریزی برای بهره‌مندی هوشمندانه از بارش‌ها در مناطق خشک سیلاب‌ها و رگبارها بسیار حیاتی است.

فناوری استحصال آب باران، بر جمع‌آوری و ذخیره‌سازی آب باران با نیمه‌خشک کشور، که غالبا هدف استفاده در مواردی مانند شرب، کشاورزی و نیز پایداری آب زیرزمینی تمرکز دارد. استفاده از این تکنیک میزان هدررفت آب ناشی از تبخیر را نیز کاهش می‌دهد. جمع‌آوری آب باران به روش مناسب می‌تواند راه‌حلی مهم برای معضل بحران آب در نقاط مختلف جهان باشد و به طور مستقیم باعث کاهش فشار بر منابع آب می‌شود. استحصال آب باران در مناطق روستایی نه فقط به عنوان راه‌حلی پایدار برای مدیریت منابع آب مطرح است.

بلکه نقش مهمی در کاهش آسیب‌های زیست محیطی و اقتصادی، افزایش امنیت آبی و غذایی و بهبود وضعیت معیشتی جوامع روستایی ایفا می‌کند. با ذخیره اصولی آب باران و استفاده صحیح از آن، می‌توان از برداشت‌های بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی و حفر چاه‌های عمیق - که سبب فرونشست زمین و ایجاد چاله‌های عمیق می‌شود - تا حدی جلوگیری کرد. 

تجارب جهانی

از نگاه محققان مرکز پژوهش‌های مجلس، تجارب جهانی نشان داده است استحصال آب باران در کشورهایی مانند هند، چین و استرالیا به بهبود منابع آبی و کاهش فشار بر منابع آب زیرزمینی کمک کرده است. این کشورها با استفاده از فناوری‌های ساده و کم‌هزینه توانسته‌اند مشکلات کمبود آب را به میزان قابل توجهی کاهش بدهند.

این امید وجود دارد که به کارگیری روش‌های استحصال آب باران می‌تواند تا حدی بشر را از عواقب جدی کمبود آب در آینده نجات بدهد. در برخی نقاط هندوستان استفاده از سامانه‌های استحصال آب توانسته است سطح کشت را تا ۳۴ درصد و عملکرد را تا ۶۴ درصد افزایش بدهد. از این رو، استحصال آب باران می‌تواند به عنوان منبع آبی ارزان و قابل دسترس به بهبود وضعیت اقتصادی و معیشتی جوامع روستایی و شهری کمک کند و درنتیجه به افزایش امنیت آبی و غذایی منجر شود. 

سود بهره‌برداری از آب باران

از نگاه تحلیلگران مرکز پژوهش‌های مجلس، استحصال آب باران منافع اقتصادی و اجتماعی گوناگونی دارد که در بسیاری موارد ناملموس و غیرمستقیمند. یکی از مزایای آن «کاهش اتکا به سامانه‌های متمرکز آبرسانی از سد یا چاه است.»

زیرا امکان تأمین آب برای بهره‌بردارانی که به این سامانه‌های متمرکز دسترسی ندارند. سود بعدی در «جلوگیری از آلودگی ناشی از اختلاط انواع پساب و کاهش آلودگی حاصل از فرسایش آبراهه‌ای است». با روش استحصال آب باران «تأمین آب ساکنان مناطق دورافتاده که به سایر منابع آبی دسترسی ندارند» رخ می‌دهد. از سوی دیگر «بهره‌برداری از منابع آبی پتانسیل‌دار که به دلیل پراکندگی و کوچک بودن حوضه‌ها، امکان مهارشان با سد بزرگ وجود ندارد» رقم می‌خورد.

زاویه‌های دیگر به سود بزرگ «نیاز به سرمایه‌گذاری کم برای جمع‌آوری و استفاده از آب باران»؛ «هماهنگی بین منافع بوم‌شناختی، اقتصادی و اجتماعی»؛ «خودکفایی و احیای اقتصاد محلی و تداوم برنامه‌ها و مدیریت بهتر منابع»؛ «نزدیکی محل جمع‌آوری و ذخیره به منبع، بدون نیاز به شبکه پیچیده و پرهزینه»؛ «کیفیت خوب آب باران که نیاز به گندزدایی و پالایش زیادی ندارد.»

اشاره دارد. از نگاه تحلیلگران، کاهش جریان‌های سیلابی و کنترل منابع آلاینده غیرنقطه‌ای از جمله آثار مثبت این رویکرد است که به بهبود کیفیت منابع آب کمک می‌کند. در کنار آن، کاهش هدررفت آب‌های سطحی و افزایش بهره‌وری نزولات جوی به‌ویژه در صورت مهار تبخیر، موجب استفاده موثرتر از منابع آبی خواهد شد.

همچنین با در نظر گرفتن طرح‌های استحصال در بیلان کلی منابع آب، می‌توان فشار وارد بر منابع طبیعی و آب‌های زیرزمینی را کاهش داد. بهره‌گیری از آب باران در کشاورزی دیم و آبیاری تکمیلی، نقش مهمی در تقویت امنیت غذایی در مناطق خشک دارد و به‌تبع آن، کاهش مهاجرت روستاییان و بهبود کیفیت زندگی در جوامع روستایی نیز دور از دسترس نخواهد بود.

بهبود شرایط زیستی در مناطق خشک و شکننده، خنک شدن محیط شهری و کاهش اثر جزایر گرمایی، از دیگر پیامدهای مثبت این اقدامات به شمار می‌رود. همچنین، توسعه بام‌های سبز می‌تواند به افزایش تنوع زیستی در مناطق شهری کمک کند و با ایجاد مناظر طبیعی، به ارتقای ارزش‌های زیبایی‌شناختی چشم‌اندازهای شهری و روستایی بینجامد. 

مرور داده‌های ایران

مناطق روستایی کشور با بحران‌هایی همچون کاهش منابع آب زیرزمینی، خشکسالی‌های مکرر، سیلاب و فرسایش خاک مواجه‌اند که این روند، پیامدهایی همچون کاهش تولید کشاورزی، مشکلات بهداشتی و افزایش مهاجرت به شهرها را در پی داشته است. در این میان، استحصال آب باران به عنوان راهکاری پایدار و اقتصادی، مورد تأکید قرار گرفته است.

بر اساس ماده (۳) قانون توسعه و بهینه‌سازی آب شرب شهری و روستایی، احداث تأسیسات جمع‌آوری و استفاده مجدد از آب باران می‌تواند مورد بازنگری قرار بگیرد. این راهبرد در برخی شهرها می‌تواند بیش از ۵۰ درصد نیاز آبی فضای سبز شهری را تأمین کند. همچنین با اجرای سامانه‌های تغذیه مصنوعی مناسب، می‌توان رواناب‌های حاصل از بارش را به سفره‌های آب زیرزمینی هدایت کرد و روند فرونشست زمین در دشت‌ها را کاهش داد. ایران با میانگین بارندگی سالانه حدود ۲۵۰ میلی‌متر، بسیار پایین‌تر از میانگین جهانی (حدود ۷۵۰ میلی‌متر) قرار دارد.

در سال ۱۳۹۸، شرکت مدیریت منابع آب ایران، حجم سیلاب‌ها را حدود ۲۰ میلیارد متر مکعب برآورد کرد. همچنین در فروردین ۱۴۰۳، وقوع سیلاب در استان سیستان و بلوچستان بیش از ۱۸ هزار میلیارد ریال خسارت وارد کرد و صدها میلیون متر مکعب آب بدون استفاده مفید از این استان کم‌آب خارج شد. در حال حاضر، بیش از ۴۸ درصد از اراضی کشاورزی کشور به‌صورت دیم کشت می‌شود و در برخی سال‌ها این سهم به بیش از ۵۹ درصد رسیده است.

در سطح جهانی نیز حدود ۶۰ درصد اراضی به صورت دیم کشت می‌شود و بهره‌برداری بهینه از آب باران در این اراضی، نقشی کلیدی در افزایش بهره‌وری دارد. به عنوان نمونه، در استرالیا، بهره‌گیری از فناوری‌های استحصال آب باران، تا ۳۰ درصد افزایش عملکرد محصولات کشاورزی را به همراه داشته است.