تا دیر نشده، سراب نیلوفر را نجات دهید!

فرارو- کرمانشاه که زمانی به سرزمین سراب‌ها معروف بود، حالا سراب نیلوفرش را از دست داده؛ اما این اولین و آخرین سراب خشک شده در کرمانشاه نیست.

به گزارش فرارو، بر روی یک تابلو با پس‌زمینه سبزرنگ نوشته شده است: «آبتنی و شنا در این مکان اکیداً ممنوع است». میله‌های سبزرنگی از این محیط محافظت می‌کنند و تصور می‌شود که با پیش‌روی به سمت آن، حوضچه‌ای عمیق از آب دیده خواهد شد. با این حال، چند متر مانده به میله‌ها، تنها خاک خشکی دیده می‌شود و حتی نشانی از قطره‌ای آب وجود ندارد. این وضعیت مربوط به سراب نیلوفر در کرمانشاه است که به تازگی به طور کامل خشک شده است. دلایل خشکی این سراب، مشکلاتی هستند که می‌توانند منجر به خشک شدن سایر سراب‌های باقی‌مانده نیز شوند؛ مشکلاتی که همه آن‌ها مرتبط با تغییرات اقلیمی و خشکسالی نیستند.

چرا سراب نیلوفر خشک شد؟

این روزها خبر خشک شدن دریاچه‌ها، رودخانه، تالاب‌ها و حالا سراب‌ها از گوشه و کنار محیط زیست ایران به گوش می‌رسد. در این میان، کمتر نامی از کرمانشاه برده می‌شد تا اینکه محمدحسین فلاحتی، رئیس اداره محیط زیست کرمانشاه، خبر داد: «سراب نیلوفر نیز که تا چندی قبل مقداری آب داشت، اکنون خشک شده است.» البته تالاب نیلوفر در سال‌های ۹۴ و ۹۷ هم به دلیل کاهش شدید بارش‌ها خشک شده بود و برخی گونه‌های گیاهی و جانوری آن آسیب دیدند. اما، سراب نیلوفر تنها سراب مهم کرمانشاه نیست. این شهر بیش از ۱۰۰ سراب و تالاب مهم را در خود جا داده است که برخی از آن‌ها ممکن است حتی نام‌آشناتر باشند. به عنوان مثال تالاب هشیلان که می‌گویند در خطر است. 

اما دلیل خشک شدن سراب نیلوفر به شکل نوعی چیست؟ در سال ۱۴۰۰ که تالاب یا سراب نیلوفر با خطر خشک شدن مواجه شد، فلاحتی گفت: «برای جلوگیری از خشک شدن احتمالی تالاب‌ها علاوه بر رایزنی با سازمان آب برای افزایش دبی تالاب‌ها تا حد ممکن، محدودیت‌هایی را در برداشت آب حاشیه تالاب‌ها اعمال می‌کنیم.» این مساله دو رکن مهم را به پرسش می‌کشد؛ اول اینکه آیا حقابه سراب نیلوفر در این سال‌ها تامین شده است؟ و دوم اینکه آیا برداشت آب از اطراف آن کنترل شده بوده؟ 

حالا پس از گذشت ۴ سال، سراب نیلوفر خشک شد و یکی از دلایل آن چاه‌های غیرمجاز در اطراف سراب نیلوفر است. درواقع برداشت‌های بی‌رویه و غیرمجاز از سفره‌های زیرزمینی در مناطق مجاور موجب کاهش شدید سطح آب زیرزمینی و از بین رفتن جریان طبیعی آب در این منطقه شده است. به بیانی وقتی ورودی آب کمتر از برداشت باشد، خشک شدن سراب اجتناب‌ناپذیر است. 

این مساله به عنوان عاملی انسانی در کنار عوامل اقلیمی قرار گرفته است. کاهش محسوس بارندگی و تداوم خشکسالی‌های چندساله یکی دیگر از مهم‌ترین دلایل خشک شدن سراب نیلوفر است. این در حالی است که در مرداد ماه سال جاری فلاحتی هشدار داده بود که: «اگر سراب نیلوفر تا اوایل شهریور خشک نشود، بعد از آن با پایان فصل آبیاری و کشاورزی و کاهش مصرف آب از منابع زیرزمینی اطراف سراب، احتمال برگشت آب به سراب نیلوفر و خشک نشدن آن وجود دارد.»

چرا سراب نیلوفر مهم است؟

تصاویری که از سراب نیلوفر در دهه‌های گذشته باقی مانده است، سطح آن را مملو از گل‌های نیلوفری نشان می‌دهد که در فصل گرم سال شکوفه می‌زد و گل می‌داد. اما، با وجود اقداماتی که برخی از فعالان محیط زیست انجام دادند تا این گل‌ها را زنده کنند، آخرین تلاش‌ها در سال ۱۴۰۱ بی‌اثر ماند و گل‌های نیلوفر این سراب برای همیشه از دست رفت. نکته این است که گل نیلوفر این سراب تنها گل نیلوفر زرد دنیا بود، اما حتی پس از تلاش‌های فعالان محیط زیست این نوع نیلوفر دیگر نمایان نشد و تنها تعداد کمی نیلوفرهای آبی صورتی رنگ، هراز گاهی رشد می‌کرد. دانیال کهریزی عضو هیات علمی دانشگاه رازی کرمانشاه که برای احیای این نوع گل اهتمام ورزیده بود گفت: «رهاسازی گل‌های نیلوفر گل زرد در سراب نیلوفر به دلیل اینکه این سراب مدام خشک می‌شود ادامه نیافت.» اما از بین رفتن نیلوفر آبی زرد رنگ در این سراب تنها یکی از دلایل اهمیت آن است. 

سراب نیلوفر یکی از مهم‌ترین اماکن تفریحی و گردشگری کرمانشاه بود. راضیه، زن ۳۸ ساله‌ای که بارها به کرمانشاه سفر کرده گفت: «از اواخر دهه ۷۰ تا امسال تقریبا سالی یکبار به کرمانشاه رفتم و هر بار به سراب نیلوفر سر زدم. این سراب را دوست داشتم چون مرا به یاد تاریخ ایران باستان و سنگ نگاره‌های هخامنشیان و ساسانیان می‌اندازد. اما، از دهه ۸۰ به بعد، روند خشک شدن سراب کاملا مشهود شد. این سراب که روزگاری بیش از ۲۵ متر عمق داشت، آنقدر کوتاه قامت شد که فقط به کف پا می‌رسید. حالا هم که خبر امده به طور کلی خشک شده است.» 

بنابراین به نظر می‌رسد کرمانشاه یکی از اماکن گردشگری خود را از دست داد. با این وجود که اطراف این سراب امکاناتی برای گردشگران فراهم شده بود و این مساله سببی بود که هربار گردشگری بیشتری به سوی آن جذب شود. 

به جز مرگ گل‌های نیلوفر و از بین رفتن یک نقطه گردشگری باید به مساله‌ای مهم‌تر نیز اشاره شود؛ مرگ سراب نیلوفر به معنای مرگ اکوسیستم و گونه‌های جانوری نیز هست. در سال‌های ۹۴ و ۹۷ که تالاب هشیلان خشک شد، یک گونه سگ آبی از دست رفت. در سال ۱۴۰۰ فلاحتی گفت: «ما خاطره خوبی از خشک شدن تالاب‌ها نداریم… ما یک گونه جانوری سگ آبی در تالاب هشیلان داشتیم که از بین رفت و دیگر این گونه را در تالاب‌های استان نداریم.» حالا با خشک شدن کامل سراب نیلوفر مجددا او اشاره کرد: «سراب نیلوفر تنها یک جاذبه گردشگری نبود؛ زیستگاه طبیعی ده‌ها گونه جانوری، پرندگان بومی و گیاهان خاص منطقه بود که اکنون حیات آن‌ها با تهدید جدی مواجه است.»

امکان احیای سراب نیلوفر وجود دارد؟

احیای سراب نیلوفر کرمانشاه در شرایط کنونی، با وجود چالش‌های متعدد، همچنان ممکن است. محمدحسین فلاحتی، رئیس اداره محیط زیست کرمانشاه، تأکید کرده است که برای احیای این سراب، باید برداشت‌های غیرمجاز آب کنترل و مدیریت شوند. او همچنین از بررسی راهکارهای تغذیه مصنوعی و کنترل برداشت آب در حوضه آبریز سراب نیلوفر خبر داده است، اما این طرح‌ها نیازمند همکاری بین‌بخشی و تأمین اعتبارات ملی هستند. با این حال، کارشناسان نسبت به کارآمدی چنین طرح‌هایی تردید دارند و معتقدند تا زمانی که برداشت‌های غیرمجاز و مصرف بی‌رویه آب کنترل نشود، احیای سراب‌ها در حد شعار باقی خواهد ماند.