خاموشی ایبری؛ زنگ خطر امنیت برق ایران در عصر الکتریسیته

مجتبی پناهی؛   قطع گسترده برق در شبه‌جزیره ایبری (اسپانیا و پرتغال) در آوریل ۲۰۲۵، زندگی میلیون‌ها نفر و عملکرد صنایع مختلف را در کسری از ثانیه مختل کرد. این حادثه، تنها یک اختلال فنی نیست؛ بلکه هشداری جدی برای تمام کشورهاست که به سرعت در حال الکتریکی شدن هستند و وابستگی‌شان به برق روزبه‌روز بیشتر می‌شود.

برای ایران، کشوری که در سال‌های اخیر با خاموشی‌های متناوب و قطعی‌های ناگهانی مواجه بوده، تجربه ایبری یک درس بزرگ درباره شکنندگی شبکه برق محسوب می‌شود. این حادثه نشان داد که بدون برنامه‌ریزی بلندمدت، سرمایه‌گذاری مناسب و به‌کارگیری فناوری‌های نوین، شبکه برق می‌تواند در مواجهه با فشارهای غیرمنتظره دچار فروپاشی شود.

در عصر جدیدی که برق به قلب اقتصاد، زندگی روزمره و فناوری‌های پیشرفته تبدیل شده، پایداری و انعطاف‌پذیری شبکه‌های برق دیگر یک انتخاب نیست، بلکه یک ضرورت ملی است. این مقاله تلاش می‌کند ضمن بررسی تجربه خاموشی ایبری، وضعیت شبکه برق ایران را تحلیل کرده و راهکارهای عملی برای افزایش امنیت برق ارائه دهد.

عصر برق؛ تقاضا به سرعت در حال افزایش است

جهان وارد «عصر جدید الکتریسیته» شده است، عصری که در آن تقاضای برق سریع‌تر از هر انرژی دیگر رشد می‌کند. این رشد نه تنها به توسعه اقتصادی وابسته است، بلکه ناشی از ظهور فناوری‌های نوظهور نیز هست. مراکز داده هوش مصنوعی، خودروهای برقی، شبکه‌های حمل‌ونقل هوشمند و خانه‌های دیجیتال سهم بزرگی در مصرف برق دارند.

البته، همزمان سهم انرژی‌های تجدیدپذیر در تولید برق به شدت در حال افزایش است. از سال ۲۰۱۰ تاکنون، ظرفیت تولید برق خورشیدی حدود ۵۰ برابر و ظرفیت انرژی بادی حدود ۶ برابر شده است. با این حال، خورشید و باد، به دلیل وابستگی به شرایط آب‌وهوایی، متغیر و غیرقابل پیش‌بینی هستند. این تغییر در ترکیب منابع تولید و تقاضای برق، مدیریت شبکه را بسیار پیچیده کرده و نیازمند راهکارهای انعطاف‌پذیر و فناوری‌های نوین است.

تجربه خاموشی ایبری و پیامدهای اقتصادی آن

خاموشی گسترده ایبری میلیون‌ها نفر را تحت تأثیر قرار داد و نشان داد که حتی شبکه‌های پیشرفته اروپایی نیز در برابر فشارهای ناگهانی آسیب‌پذیر هستند. بررسی سایر نمونه‌های جهانی نشان می‌دهد که پیامدهای اقتصادی این وقایع می‌تواند بسیار سنگین باشد:

شیلی (فوریه ۲۰۲۵): ۱۷ ساعت خاموشی ۹۹ درصد جمعیت را تحت تأثیر قرار داد و خسارت‌های اقتصادی بزرگی برجای گذاشت.

تگزاس (۲۰۲۱): سرمای شدید و ناپایداری شبکه باعث شد ۵ میلیون نفر چند روز بدون برق بمانند و اقتصاد منطقه متحمل ضرر شود.

هوکایدو ژاپن (۲۰۱۸): خاموشی یک نیروگاه زغال‌سنگ پس از زلزله، منطقه‌ای کامل را فلج کرد و هزینه‌های اقتصادی و اجتماعی شدیدی ایجاد کرد.

برای ایران، تکرار چنین رویدادهایی می‌تواند علاوه بر مختل کردن زندگی روزمره، ضربه سنگینی به تولید صنعتی، سرمایه‌گذاری و اعتماد عمومی وارد کند. این تجربه نشان می‌دهد که خاموشی‌های ناگهانی دیگر یک موضوع محلی یا محدود به کشورهای خاص نیست، بلکه یک چالش جهانی و پیش‌بینی‌پذیر است.

چالش اصلی: ضعف شبکه و کمبود انعطاف‌پذیری

یکی از بزرگترین تهدیدها برای امنیت برق، وضعیت شبکه‌های انتقال و توزیع است. حتی در کشورهای توسعه‌یافته، شبکه‌های برق در مواجهه با تقاضای فزاینده و منابع متغیر، تحت فشار قرار دارند. هزینه‌های نگهداری و توسعه شبکه‌های جهانی در سال‌های ۲۰۲۳ و ۲۰۲۴ حدود ۴۰۰ میلیارد دلار بوده و برای رسیدن به اهداف جهانی انرژی تا ۲۰۳۰، این رقم باید به ۷۰۰ میلیارد دلار برسد.

انعطاف‌پذیری شبکه به ویژه در برابر نوسانات تولید انرژی‌های تجدیدپذیر اهمیت حیاتی دارد. این امر نیازمند به‌کارگیری منابع انعطاف‌پذیر شامل تولید قابل اطمینان، ذخیره‌سازها و مدیریت تقاضا است. ایران نیز برای مدیریت نوسانات برق و پاسخ به تقاضای فزاینده، باید روی توسعه این منابع و نوسازی زیرساخت‌ها تمرکز کند.

در حوزه فنی، فناوری‌های نوین مانند رتبه‌بندی پویای خط(Dynamic Line Rating) ، اینورترهای Grid-Forming، کندانسورهای سنکرون و سیستم‌های پیش‌بینی پیشرفته می‌توانند شبکه را پایدار و پاسخگو کنند، اما کمتر از حد لازم به کار گرفته می‌شوند. استفاده از این فناوری‌ها نیازمند سرمایه‌گذاری و چارچوب‌های قانونی و تشویقی مدرن است.

چهار رکن امنیت برق و وضعیت ایران

بر اساس تحلیل آژانس بین‌المللی انرژی(IEA)، چهار پایه اساسی برای امنیت برق عبارتند از:

1- زیرساخت و زنجیره تأمین قوی: شبکه برق ایران فرسوده و کم انعطاف است. تلفات بالا در شبکه‌های انتقال و توزیع، و وابستگی به تجهیزات وارداتی در شرایط تحریم، ضعف این رکن را نشان می‌دهد.

2- منابع انعطاف‌پذیر: سهم بالای نیروگاه‌های قدیمی و کم‌بازده، نبود مکانیسم پاسخگویی طرف تقاضا و توسعه ناکافی ذخیره‌سازها، توان مانور سیستم را کاهش داده است.

3- راهکارهای پایداری فنی: کاهش سهم نیروگاه‌های سنکرون نیاز به فناوری‌های جایگزین مانند کندانسورهای سنکرون و مبدل‌های Grid-Forming را ضروری کرده است. سرمایه‌گذاری ایران در این زمینه محدود است.

4-تطبیق بهره‌برداری و مقررات: بازار برق ایران دستوری و غیرشفاف است و قیمت‌ها کمبود یا مازاد برق را منعکس نمی‌کنند. این وضعیت انگیزه سرمایه‌گذاری خصوصی در فناوری‌های نوین را کاهش داده و قوانین شبکه نیازمند اصلاح و به‌روزرسانی فوری هستند.

درس‌های جهانی برای ایران

تجربه خاموشی ایبری نشان داد که امنیت برق تنها یک مسئله فنی نیست، بلکه سیاسی، اقتصادی و اجتماعی نیز هست. همکاری با نهادهایی مانند IEA و استفاده از تجارب بین‌المللی می‌تواند مسیر ایران را برای رسیدن به شبکه‌ای پایدار کوتاه‌تر کند. اشتراک‌گذاری دانش، تحلیل داده‌محور و همکاری فرامرزی در برنامه‌ریزی شبکه، ابزارهای کلیدی برای کاهش ریسک‌های خاموشی هستند. همچنین، از منظر اقتصاد انرژی، خاموشی‌ها نه تنها اختلال فنی بلکه یک هزینه اقتصادی مستقیم و غیرمستقیم محسوب می‌شوند. بررسی تجربیات ایبری و شیلی نشان می‌دهد که هر ساعت قطعی برق می‌تواند میلیون‌ها دلار خسارت به تولید صنعتی، خدمات و مصرف‌کننده وارد کند. برای ایران، با توجه به فشار تورم و محدودیت‌های سرمایه‌گذاری، سرمایه‌گذاری در شبکه، ذخیره‌سازها و فناوری‌های انعطاف‌پذیر نه تنها از منظر فنی بلکه از لحاظ اقتصادی کاملاً به صرفه است و هزینه‌های احتمالی خاموشی را به شکل چشمگیری کاهش می‌دهد.

راهکارهای فوری و عملی برای ایران

1- نوسازی شبکه و تقویت انعطاف‌پذیری: تمرکز بر توسعه ذخیره‌سازها، باتری‌ها و پمپ‌تأسیسات آبی و تقویت اتصالات منطقه‌ای.

2- اصلاح بازار برق: شفاف‌سازی قیمت‌ها و ایجاد انگیزه برای کاهش مصرف در ساعات اوج مصرف با استفاده از سیستم‌های مدیریت تقاضا.

3-تنوع‌بخشی به تولید برق: توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر در کنار حفظ و نوسازی نیروگاه‌های قابل اطمینان مانند نیروگاه‌های گازی مدرن.

4- استفاده از فناوری‌های نوین: سرمایه‌گذاری در کندانسورهای سنکرون، اینورترهای Grid-Forming و سیستم‌های پیش‌بینی پیشرفته برای مدیریت تولید متغیر و ناپایدار

نتیجه‌گیری

خاموشی ایبری به همه کشورها یادآوری می‌کند که امنیت برق، زیربنای توسعه و امنیت ملی در قرن ۲۱ است. برای ایران، مقابله با چالش خاموشی‌ها نیازمند تحول اساسی در مدیریت، سرمایه‌گذاری و مقررات است. تنها با عزم ملی، خرد جمعی و بهره‌گیری از راهکارهای علمی و تجارب جهانی می‌توان شبکه‌ای پایدار و پاسخگو ایجاد کرد. در عصر الکتریسیته، بدون برق پایدار،هیچ صنعتی پویا و توسعه‌ای واقعی امکان‌پذیر نخواهد بود.