توافقات به دست آمده با مشارکت روسیه همچنان معتبر هستند

آندری آرشیف، ابراهیم   شیری؛  به نظر می‌رسد که امیدها به «صلح‌بانی» دونالد ترامپ در حل و فصل روابط ارمنستان و آذربایجان، اساساً به این دلیل که توافقات پر هیاهوی حاصل شده در ٨ اوت در واشنگتن را طرفین به طرق کاملاً متفاوت تفسیر می‌کنند، تا حدودی زودهنگام از آب درآمده است.

در حالی که باکو، مانند گذشته، دربارۀ «گذرگاه فراسرزمینی زنگه‌زور الهام علی‌اف» با عبور بدون مانع کالا بین قلمرو اصلی آذربایجان، منطقۀ خودمختار نخجوان و ترکیه صحبت می‌کند، نیکول پاشینیان، نخست وزیر ارمنستان، دربارۀ موضوعی کاملاً متفاوت سخن می‌گوید: «یک واقعیت عینی و یک برداشت ذهنی وجود دارد. واقعیت عینی این است که ارمنستان و آذربایجان بار دیگر تمامیت ارضی، حاکمیت، صلاحیت قضایی و مصونیت مرزهای یکدیگر را در واشنگتن به رسمیت شناختند. از این رو، می‌توان چنین مسیرهای ارتباطی را از طریق خاک ارمنستان ایجاد کرد. اما جمهوری ارمنستان در مورد اجرای توافقات تصمیم می‌گیرد».

به گفتۀ رئیس دولت ارمنستان، بر اساس سندی که او امضا کرده، زیرساختی به نام «جادۀ ترانزیتی ترامپ برای صلح و رفاه بین‌المللی» در خاک ارمنستان ساخته خواهد شد. در ٩ سپتامبر، نمایندگان هیئت تجاری مجاز ایالات متحده برای بحث در مورد گسترش همکاری در امتداد به اصطلاح راهرو میانی وارد آذربایجان شدند.

این هیئت از سوی جیحون بایراموف و میکائیل جباروف، وزرای امور خارجه و اقتصاد آذربایجان، مورد استقبال قرار گرفت. طرفین در مورد تنوع‌بخشی به مسیرهای تجاری و انرژی، و همچنین چشم‌اندازهای تقویت روابط اقتصادی بین باکو و واشنگتن گفتگو کردند. مهمانان بازدیدکننده به «تلاش‌های دیرینۀ آذربایجان برای احیا و راه‌اندازی راهرو میانی، از جمله، پروژه‌هایی مانند راه‌آهن باکو-تفلیس- قارص، بندر تجاری بین‌المللی باکو و منطقۀ آزاد اقتصادی الت (Alat)» اشاره کردند.

در باکو، از شرکت‌های آمریکایی دعوت شد تا فعالانه از فضای مساعد سرمایه‌گذاری در این کشور بهره‌برداری کنند و در پروژه‌های مشترک در زمینه‌های حمل و نقل، انرژی و لجستیک مشارکت نمایند. آمریکایی‌ها از آذربایجان به ارمنستان رفتند و در آنجا، بنا بگفتۀ آنی بادالیان، دبیر مطبوعاتی وزارت امور خارجۀ ارمنستان، مسائلی مانند نوسازی جاده‌ها، خطوط راه‌آهن، پست‌های بازرسی و مراکز لجستیکی مورد بحث قرار گرفت که قرار است بموازات تسریع جابجایی کالا، ارتباط مناطق را بهبود بخشد و فرصت‌های جدیدی برای کسب و کار فراهم آورد.

مشکل می‌توان سفر آمریکائی‌ها به دو جمهوری قفقاز را که با تشدید تماس‌ها در «مثلث» باکو-ایروان-آنکارا در مورد مسائل مرزی و زیرساخت‌های حمل و نقل همزمان شد، تصادفی دانست. واضح است که هفتۀ گذشته، هیئت‌هایی از ارمنستان و آذربایجان به سرپرستی معاونان نخست وزیر، شاهین مصطفی‌اف و مهر گریگوریان، سفرهای کاری متقابلی انجام دادند و در مورد تعیین حدود مرزی، مسائل مین‌زدایی و همچنین بازسازی و ساخت تأسیسات لازم برای هماهنگی اقدامات در منطقه بحث کردند.

همچنین، صحبت‌های زیادی دربارۀ دیدار قریب‌الوقوع روبن روبینیان و سردار قلیچ، نمایندگان ویژۀ ارمنستان و ترکیه در گذرگاه مرزی آلیجان-مارگارا دایر بر عادی‌سازی روابط دوجانبه به گوش می‌رسد. بگفتۀ روبینیان، «هیچ مشکلی حاکی از تأخیر از طرف ارمنستان وجود ندارد. ما آماده‌ایم که همین فردا مرزها را بگشائیم و روابط دیپلماتیک برقرار کنیم».

همۀ این‌ها مانند تلاش برای آغاز اجرای توافقات واشنگتن در ۸ اوت به نظر می‌رسد که تا حد زیادی از عموم مردم پنهان مانده است. همانطور که ایلقار ولی‌زاده، نویسندۀ کانال تلگرامی «پیام‌رسان خزر» اشاره کرد، واشنگتن ظاهراً «به دنبال دستیابی به توافقات عملی در آیندۀ نزدیک، احتمالاً تا پایان سال است». در مقابل، «دیده‌بان ایروان» بر مسائل بحث‌انگیز، از جمله، اجارۀ خط راه‌آهن و عملکرد احتمالی بزرگراه تمرکز می‌کند (آمریکایی‌ها اصرار دارند، پاشینیان طفره می‌رود).

«باکو با بازرسی مأموران ارمنی قاطعانه مخالف است. تنها کاری که آذربایجانی‌ها حاضر به انجام آن هستند، ارائه مدارک بازرسی در سمت آذربایجان به ارمنی‌هاست. موضع ارمنستان این است که جاده را محکم با نرده‌ها محصور کند تا همۀ نیازمندی‌های رانندگان و مسافران، از جایگاه‌های سوخت‌رسانی گرفته تا کافه‌ها، در این محدوده قرار گیرد. و در اینجا ظاهراً خدمات به عهدۀ آمریکایی‌ها واگذار خواهد شد».

علاوه بر این، «ایالات متحده خواستار انتقال کامل تمام اسناد گمرکی و مرزی به نرم‌افزار خود است. ارمنستان تقریباً این را پذیرفته، اما آذربایجان علاقه‌مند به انجام آن نیست. علاوه بر مسائل سیاسی بحث‌انگیز، مسائل تجاری نیز «مورد بررسی قرار نگرفته است».

آمریکایی‌ها به ازای خدماتشان مبالغ گزافی از آذربایجان مطالبه می‌کنند، در حالی که آذربایجان به سهم خود اصلاً نمی‌خواهد هزینۀ ترانزیت به ارمنستان و غیره را بپردازد». بر اساس داده‌های نظرسنجی اخیر که توسط انجمن بین‌المللی گالوپ در ارمنستان به عمل آمده است، حدود ۴۸ درصد از شهروندان ارمنی نسبت به توافقات واشنگتن نگاه منفی دارند.

بنابراین، مسائل حل‌نشده هنوز بسیار بیشتر از پاسخ‌های ممکن است، که در واقع سرگئی لاوروف، وزیر امور خارجۀ روسیه، روز قبل بیان داشت: «باید دید که این توافق (توافق بین ایروان و باکو) چگونه کار خواهد کرد. زیرا، تمام نظرات مشتاقانه‌ای که در چند روز اول پس از جلسۀ واشنگتن شنیده شد، پس از انتشار سند، به ارزیابی‌های بدبینانه تبدیل شدند. بطوری که معلوم می‌شود، همه مسائل در آنجا مورد توافق قرار نگرفته است».

علاوه بر این، دلیلی برای باور به این وجود دارد که باکو و ایروان، در گفتگوی خود با کاخ سفید، به تعبیر ساده‌تر، دستاوردهای حاصل از روند کار کمیسیون سه‌جانبۀ بین دولتی روسیه، آذربایجان و ارمنستان را به اشتراک گذاشته‌اند. همانطور که الکسی اُورچوک، معاون نخست‌وزیر فدراسیون روسیه، خاطرنشان کرد: «اگر شرکا به ما مراجعه کنند و ما به نحوی بتوانیم مفید باشیم، البته که می‌توانیم مفید واقع شویم، مطمئناً با کمال میل به این کار ادامه خواهیم داد».

آلکسی اُورچوک در جریان برگزاری مجمع اقتصادی شرق گفت: «گروه کاری سه‌جانبۀ روسیه، آذربایجان و ارمنستان تدوین تمام تصمیمات لازم برای بازگشایی ارتباطات در قلمرو قفقاز جنوبی را به پایان رسانده است و اکنون مذاکرات بین طرفین در قالب تماس‌های دوجانبه ادامه دارد». اُورچوک افزود: «از ابتدای ژوئیۀ ۲۰۲۳، این گروه جلساتی برگزار نکرده است. اما تعامل در سطح دوجانبه ادامه دارد. ما مرتباً در مورد وضعیت فعلی تبادل نظر و اطلاعات می‌کنیم. رؤسای مشترک این گروه نیز همکاران من در کمیسیون‌های بین دولتی هستند. بنابراین، ارتباطات ما همچنان فعال است. این گروه در عین انجام کار طاقت‌فرسا،  کوچکترین جزئیات و جنبه‌های مختلف بازگشایی قفقاز را مورد توجه قرار می‌دهد. همۀ مسائل با دقت بررسی شده و راه‌حل‌های تعیین‌کنندۀ گام‌ها بعدی تدوین شده است».

بعید به نظر می‌رسد که این گام‌های بعدی «زیر چتر» دولت ترامپ که به سختی قادر است قفقاز را روی نقشه نشان دهد و ارمنستان را با آلبانی اشتباه می‌گیرد، امکان‌پذیر باشد. به گفتۀ آلکسی اُورچوک، نگرانی‌هایی در این باره هست که حضور بازیگران فرامنطقه‌ای، تعادل «این منطقۀ شکننده» را بر هم بزند. بر این اساس، برای باکو و ایروان مصلحت‌تر این است که طرح عادی‌سازی روابط دوجانبه را بر اساس مجموعه‌ای از توافقات سه‌جانبه بین روسیه، آذربایجان و ارمنستان در سال‌های ٢٠٢٠-٢٠٢٢، از جمله امضای پیمان صلح در خاک روسیه (یا در خاک یک کشور دوست)، بازگشایی ارتباطات حمل و نقل و برداشتن گام‌هایی برای تعیین مرز ارمنستان و آذربایجان در منطقۀ سیونیک و سایر مناطق، پیگیری کنند.